مختصری از زندگی نامه دانشمند جوان محمد اسماعیل حقانی

مختصری از زندگی نامه دانشمند جوان محمد اسماعیل حقانی

نویسنده : مدیریت وبلایک

محمد اسماعیل حقانی فرزند الحاج ملا فضل الحق در سال 1359 در قریه قلعه شربت ولسوالی کرخ ولایت هرات چشم به جهان گشوده است ؛ تعلیمات ابتدائی خویش را در مکتب قلعه شربت الی صنف ششم سپری نموده ؛ وی بأثرمشکلات در سال 1372 ترک تعلیم نموده و سپس در سال 1377 تعلیم خویش را فراگیری علوم دینی آغاز نمود و بعد از تغییرات سیاسی در سال 1379عازم کشور ایران درشهرزابل وزاهدان درمدرسه أبوحنیفه زابل ودارالعلوم عالی مکی زاهدان گردیده و بیش از مدت دوسال درآن دیار ازمحضراساتید بزرگوار کسب فیض نموده وسپس درسال 1381هـ. بکشورعزیز خویش عودت نموده وبلا فاصله در دار العلوم عالی غیاثیه داخله نموده و در سال 1382 از صنف داوزدهم فارغ گردیده و در سال 1383 از طریق امتحان کانکور به پوهنخی شرعیات پوهنتون هرات به کامیاب معرفی گردیده و در سال 1386 از این پوهنخی فارغ شده و متعاقباً در 1387 در دار العلوم عالی غیاثیه به حیث استاد معرفی شده و در سال 1390 توسط بورسیه تحصیلی عازم دانشگاه بین المللی اسلام آباد گردیده و در اواسط سال 1393 از این دانشگاه با مدرک ماستری علوم اسلامی ازرشته تفسیر وعلوم القرآن  فارغ شده است و رساله ماستری خویش را تحت عنوان (منهج الشیخ محمد عمر السربازی فی تفسیره تبیین الفرقان ) نوشته و از آن مؤفقانه دفاع نموده است

مبحث پنجم: یک بررسی دقیقی از وقت و زمان

مبحث پنجم:

یک بررسی دقیقی از وقت و زمان

نویسنده : محمد اسماعیل حقانی

الف .خصائص وقت:                                                  

هنگامیکه دردنیا ودرهرگوشه وکناروماحول خودکه می نگریم ونظرمی اندازیم،می بینیم که سنت الهی درآفرینش همیشه این بوده که درهرنوعی ازمخلوقاتش یک نوع ویژگی وخصوصیتی به ودیعة گذاشته که به اثرآن همان مخلوق ویاهمان شئ ازدیگران ممتازوجدا میگرددآنطورکه بدون آن خصوصیات ممکن نبود که آنهاازیک دیگر جداشوند.                    

بنابراین هرچیزوهرشئ ازیک نوع ویژکی مخصوصی بخوددارد،که ازآنجمله وقت نیزا زخوددارای خصوصیاتی است وبیا          ن این خصوصیات وقت برای اینست که به اساس شناخت آنهاازوقت خویش بتوان استفاده یبهتروبیشتری نمود وطبق شناسای آن وقت خویش را تنظیم نمود،که اینک بعضی ازآنهارادرذیل بطور  مختصربیان خواهم نمود:                              

1 - سرعت وزودگذری وقت:                               

اگرانسان به دقت نظری دروجودخودبی اندازدوازعمرگذشته خویش بیادآورد،متوجه میشود که آن سالها ،ماهایکه ازسرش سپری شده چه درخوشی ویاغم واندوه بوده ازهمه آنها بجزاینکه شمارش وحساب آنهارااحساس میکند ومیشمارد که ازسرم اینقدرسالهاوماهای سپری شده چیزی دیگری راحس نمیکندنه ازآن لذّتهای که درایّام گذشته برخورداربوده حالااحساس خوشی میکند ونه چیزی دیگراز خوردنیها ونوشیدنیهاوغیره.                                                

وبه فرموده دکتوریوسف قرضاوی:وقت چون ابری است که به سرعت میگذردوچون بادی است که بتندی روان است،خواه وقت وزمان خوشی باشد ویا وقت وزمان اندوه ودرویشی وپریشانحالی .                   اگرچه شخص چنین می پنداردکه ایّام واوقات شادی وخوشی با سرعت بیشتری ازایّام واوقات غم واندوه میگذرد وایام ناراحتی ونگرانی بکندی وسنگینی سپری میشوند،ولی درحقیقت چنین نیست واین پندارشخص است که کاملا ازواقعیت وحقیقت بدورمیباشد واین بنظرخودشخص چنین جلوه می کند که دربین آنروزهافرقی را قایل میشود.

                شاعری دراین مورد چنین میگوید:

مرت سنین بالوصال وبالهنا        فکأنها من قصرها ایّام

ثم انثنت ایّام هجربعدها              فکأنّهامن طولهااعوام                                                ثم انقضت تلک السنون واهلها      فکأنها وکأنهم احلام

سالهای دروصل وخوشی گذشت ازبس کوتاه بودند تو گویا روزها ی بودندگذشت ،سپس بعدازآنها روزهای درایّام هجران وجدائی گذشت ازبسکه طولانی بودند توگوی سالهای گذشت .سپس این سالها ومردمهای آن سپری شدند توگوی این سالهاومردمانش خوابهای بیش نبودند(1).                                                                          

ونیز دکتوریوسف قرضاوی درادامه همان صفحه داستان حضرت نوح uرابیان نموده است برای اثبات اینکه عمردنیا بسیارزودگذراست که حتی انسان  اگر که عمر حضرت  نوحu راهم  داشته  باشد بایدآخرالامر به میرد ودرهنگام مرگ تمام آن عمر بنظرش بسیارکوتاه وناچیزمیآید.

            علامه فخرالرازی درتفسیرخویش درشرح وتفسیراین آیة(کأنهم یوم یرونها لم یلبثوا الّا عشیّة اوضحها)نازعات/46.- نکته بسیار زیبای رابیان نموده است که خلاصه اش چنین است ،زمانیکه انسانهای منکر ازآخرت ،شدّت ووحشت روزقیامةرا که میبینند، چنین می پندارندکه دردنیا گوی یکی ازدوساعت را بیشتر زندگی نکردند.عشیة اوضحها:زمان محنت ومشّقت به عشّیه تعبیر میکنند،وزمان راحتی ،شادی را به ضحی می کنند روی این اساس است که  خداوندمتعالY فرموده است(عشیّة اوضحها).(2).

            سرانجام اینکه عمردنیاوی را بسیار ناچیز وکم می گیرندزیرا که این زندگی چندروزه ی دنیا نسبت به آخرت هیچ وناچیز است.

            2-وقت ازدست رفته دیگربازنمی گردد:

ویژگی دیگروقت اینست که آنچه ازعمرووقت معیّن هرانسان که گذشت وسپری شدباردیگر بازگردانده نشده ونخواهدشد ومحال است که حتی یک لحظه بسیار کوچک آن باز گردد.                                                                                                               بنابرفرموده شیخ عبدالفتّاح (ابو غدّه)دیروزکه گذشته است اگرهمه ی خلایق دست بدست هم بدهند ،که دیروز را برگردانند،محال است که بتوانند.بنابراین ای برادر داناوتیزهوش ،بافهم وخرمند تورا تشویق میکنم که وقت خودت رابرای خودت نگهدارید ونگذارید که وقت رابدون فائده ازدست بدهی ،برای اینکه زمانیکه درآن هستی زود گذراست ،نه تازه میشود ونه برمیگردد.شاعری گفته :                                                                         مامضی فات والمؤمّل غیب      ولک الساعة التی انت فیها                              تفسیرآن به قول سعدی علیه الرحمة:                                                                              سعدیادیررفت وفردا همچنان معلوم نیست   درمیان این وآن فرصت شمارامروزرا(3).   خلاصه اینکه اگرچه دیروزرفته وبازنمیگردد،ولی آنچه که ازاعمال خیر ویا شرّ یکه انسان انجام داده چه دردیروزویا درروزها ی قبلی همه ی آنها باقی است یعنی دفتر وپرونده اعمال رابکاری که مصروف ومشغول آن بوده هرچیزی که سیاه کرده باقی خواهد بودپس برای انسان لازم است که متوجّه هرروز وهرلحظه زندگی خویش راباانجام اعمال خیریة سپری کند وبگفته شاعر شرین سخن :                            آنچه عوض ندارد ای هوشیار     عمرعزیزاست غنیمت شمار                            

این عمرخویش راغنیمت دانسته از هرلحظه آن کمال استفاده به برد تاکه سرانجام مؤفق وکامیاب گردد.                                                          

3- گرانبهای وارزش وقت:                                                               

     بنابر آن دو ویژگی وخصوصیات مذکوروقت، این دانسته می شود که وقت خیلی ارزش بالا وقیمت بسیارزیادی دارد آنچنان قیمت که درچیزهای دیگر یافت نمی شود واین ارزش وگرانبهای  یک ویژگی دیگری است که وقت دارد. وبگفته دکتور یوسف قرضاوی مدّ ظله العالی وقت نه تنها طلا است آنگونه که درضرب المثل درسرزبانها است بلکه درحقیقت ونفس الامر از طلا ولؤلؤ والماس وازهرگوهرگرانبها وارزشمند وازهرسنگ قیمتی،گرانتروباارزشتراست (4).                          

            ب- درتعین اوقات رازی بزرگی وجوددارد:   

           ازآنجاکه یکی از پیامهای اصلی دین مبین اسلام اتحاد واتفاق امت وپیروانش میباشد که باید درتمام امور دینی خویش هم رنگ وهماهنگ باشند.واین هم ممکن نمی باشد مگراینکه برای برگذاری امورکلی دین شان یک وقت بخصوصی تعین کنند.                                                                          

         وتعین وقت ازجانب بندگان اولا اینکه ممکن نیست که همه ی ایشان به آن وقتی که بعضی تعین کرده اندهم نظر ومتفق شده وآنرا به پذیرند.ثانیاً اینکه اصل درتعین بندگان تخمین واحتمال است .                                                         

        پس بنابراین نیازبسیارمبرمی بود که خودشریعت برای امورکلّی خویش اوقات بخصوصی راتعین کند وتمام پیروانش را به پیروی ازآندعوت نماید .بناءً می بینیم که خودشریعت ودین مقدّس اسلام برای تمام شعائرخویش اوقات مخصوصی راتعین وتنظیم نموده وپیروانش رابرپابندی آنها دعوت نموده است.       بنابر قول محدّث بزرگوارعلامه شاه ولی الله دهلوی این تعین نمودن  شارع حکیم که اوقات معینه ی رابرای اداءنمازوامثال آن انتخاب نموده است ازچندین جهت دارای حکمتهای است که بعضی ازآنهاقرارذیل است:                                   

         ا ولا اینکه خودایتمارواداءکردن نمازهادرهمان اوقات معیّنه درنفس خودیک اطاعت وفرمانبرداری ازشارع است که درآن اوقات معیّنه صورت میگیرد.ثانیاًاینکه همان گردهمای مسلمانان دراوقات منتخبه درمسجدبرای اداءنمودن فرائض است که خودنفس نمازاست واداءنمودن سنّت که همان جماعت باشد.ثالثاًاینکه آن گردهمای مسلمانان بیانگر اتحادواتفاقشان است که برای جهان کفریک شکست است.(5).                                              ولی ازآن جهت که جزء خداوند متعال Y فعّال لمایرید است ، دیگرهیچ مخلوقی وجودنداردکه همیشه درتمام احوال واوقات کاملا به تمام وظائف خویش بتواند برسد پس باید باوجود این اوقات معیّنه نمازها یک نکته دیگری رانیز درنظرداشت وآن اینکه دربین خود آن اوقات معیّنه فرقی قائل شد ، مثلاکه اول وقت تاآخر آن خیلی فرق دارد ،نماز وقتی تا قضائِ و...خیلی فرق دارد .                                 

          بنابراین چون به گفته شاه ولی الله صاحب (مکلف گردانیدن مردم که همه ِ دریک وقت نماز بخوانند که هیچ گونه تقدیم وتأخرنباشد ،حرج بزرگی ، دراقات تا حد ی وسعت بکار رفته است بنا ءً خود نمازها چهار وقت دارند که قرارذیل است:

            1- وقت مختار:

یعنی وقت اختیار کرده شدکه بتواند نماز درآن بدون کاهیت اداءشود دلیل عمده دراین مورد یکی حدیث معروف است که سیدنا حضرت جبرائل (ع) آمده بارسول الله r دوروزنمازرا پشت سر هم اداءنموده اند –ویکی دیگر حدیث بریده tاست

            2- وقت مستحب :

که عبارت ازاوائل وقت است ،چنانکه دراحادیث خیلی زیادی  آمده است که نمازهارا دراول وقت شان اداءنمائد وحتی که خیلی هم برآن تأکید شده است .مگردرنماز خفتن که درصورتی که تقلیل درجماعت نیاید،تأخیرش بهتر است ودیگر اینکه دربین ائمه چهارگانه درنمازهای صبح وظهر نسبت به گرمی وسردی اوقات نیز اختلا فات جزئ وجود دارد .      

3- وقت ضرورت :

منظور از وقت به قول شاه ولی الله صاحب اینست که اینکه وقت نماز به سببی ازاسباب وموانع به تراخی بیأفتد طوری که نماز خواندن درآن وقت بدون ضرورت جائزنباشد .                                         

            4- وقت قضاء:

منظورازآن اینست که ازقید زمان خاص بیرون است وبه هیچ وقتی معین نیست .چه قضاء نماز باشد وچه قضای روز ه به هرحال تا اواخر عمر ولحظه زندگی برای آن وقت هست(6).                                .  

         ج- برتری بعضی اززمانه ها بربعضی دیگر:           

            همانگونه که تمام چیزها واشیای که درماحول خویشمشاهده میکنیم ،می بینیم که هریک نوع با نوع دیگر وهرشی با شیء دیگرمتفاوت وغیرمساوی است ودرهریک ازمخلوقات خداوند Y یک نوع برتری بردیگری گذاشته ودراحکامات خویش خداوندYیک برتری گذاشته که بعضی ازبعضی دیگر،فضیلت وثواب بیشتری دارد ودربین انسانها هم برتری بعضی بربعضی دیگر وجوددارد وحتی دربین پیامبران uنیزبرتری وفضیلت بعضی بربعضی دیگروجوددارد چنانکه درآیات واحادیث زیادی این موضوع ثابت است .                                                                                                          پس همچنانکه دربین این مذکورین وامثالهم تفاوت وبرتری وجوددارد ،دروقت نیزاین تفاوت وجوددارد یعنی اینکه دراین اوقات ازقبیل شب،روز،سال ،ماه وغیره تفاوت وفضیلت بریک دیگر وجودداردکه ذیلا بطورخلاصه بیان میگردد:

            ا-  خداوندمتعالYدرمیان شبها اواخرآنهارا که تقریباًنزدیک به سحر است بردیگرحصه های آن برتری داده است که درهرشبی درآن ساعت آخرشب بربنده گان خویش تجلّی میکند وآنگونه که لایق ذات پاکش میباشد بربندگان خویش فرود میآید بندگانش را نداءمیکند .چنانکه درحدیث شریف آمده است )هل من مستغفر فاغفر له ؟هل من تایب فاتوب علیه ؟هل من داع؟حتی ینفجرالفجر.بروایت مسلم واحمد .                           (آیاکسی هست که این اوقات شب که همه بخواب رفته اندو غافلند وبهترین وقت ودرآن شائبه ریانیست ازمن آمرزش طلبد تااورابیامرزم؟وکسی هست که ازگناهان خویش پشمان شده وبسوی من برگرددتابازگشت اورا به پذیرم ؟وآیا کسی هست که دراین وقت چیزی ازمن طلبد تابه وی دهم ؟وکسی هست که من رابخواند تا به وی اجابت کنم؟این ندا ء کریمانه تا دمیدن صبح ادامه دارد.(7)                                                                            بنابراین معلو م میشودکه آخرشب همیشه بهتر ازقسمتهای دیگر آن است پس برای انسان مسلمان مناسب است که دراین قسمت از خواب غفلت بیدار شود واین حصه را به بیدار خوابی ،ذکر نماز استغفار سپری کند وطلب مغفرت نماید.                                              2- ازبین روزها خداوند Yروزجمعه رابرتری وافضلیت خاص بخشیده است وآنروزرا برای مسلمانان جشن قرارداده است که مسلمانان درآنروزگردهم میآیند وازمساجد بسیارزیادی دریکمسجدجامع جمع میشوند ،ونمازآنروزراباهم یکجااداءمینمایند.                                                                                                                  ودرآنروزخداوندYیک ساعت مخصوصی رابردیگرقسمتهای آن ترجیح داده است وبرای آن ساعت یک ویژگی خاصی بخشیده است که آن به ساعت قبولی دعا معروف است چنانکه درحدیث شریف آمده است :{عن ابی هریره tانّ رسول الله rذکریوم الجمعة فقال فیه ساعة لا یوافقها عبدمسلم وهو قائم یصلّی یسأل الله الا اعطاه ایّاه واشاربیده یقلّلها }(8)                                                                                            {ازحضرت ابوهریره tروایت است که رسول الله rفضائل روزجمعه رابیان مینمودندکه فرمودند:درآنروز یک ساعت که نیست هیچ بنده مسلمان که درحالت نماز خواندن باشدودرعین حال ازخداوند متعال چیزی رابخواهد مگراینکه خداوند متعال Yبرایش همان شئ راکه طلب کرده است بخشیش مینماید – وآنحضرت rبه دست مبارک خویش اشاره به کم بودن مقدار آن ساعة نمودند.}.ولی درمورد آن ساعة که آیا در کدام حصه ی آنروز است علماءاختلاف کردند که حتی خود صحابها وتابعین tدرمورد آن ساعة نیز باهم اختلاف نمودندکه تقریباًدرآن 45قول میباشدکه بطور مجموع همه آنها در حاشه اول همان صفحه مرجع مربوط آمده است باید درآنجا طلب شود .                                                             

             3-وازمیان روزهای سال خداوند متعال ده روز ازماه ذی الحجه که آن هم همان ده روزاولش میباشد بردیگرروزها ی سال ترجیح داده ودربین آن دهه روز عرفه یک فضیلت خاص تری دارد .چنانکه درفضیلت آن دهه حدیث صحیح چنین آمده است : {عن ابن عبّاس t قال قال رسول الله rمامن ایّام العمل الصالح فیهنّ احبّ الی الله من هذه الایّام العشره} (9)                                                                               

         {ازسیّدنا ابن عبّاس tنقل است که رسول اکرمr فرمودند:آنقدرکه دراین ده روزموردمحبت وخشنودی خداوندYاست ،دردیگرروزها نیست}.                                   ممکن است که فضیلت این دهه درواقع همان انجام گرفتن افعال حج وفریضه ی آن باشد،پس این فضیلت به یک گروه خاصی بازمیگرددکه همان حجّاج محترمی اند که دراین ایّام درخود سرزمین مکه مکرّمه این افعال حج را انجام میدهند ولی خداوند Yاین فضیلت را عامتر گردانیده است که همان ذبح قربانی است که درهرسرزمین صورت می گیرد ویا اینکه درآن ایّام با گرفتن روزه نفلی ،شخص این فضیلت را کمائی نماید.

            4- خداوند متعال ازمیان ماهای سال ماه رمضان را برگزیده که تمام آن ماه دارای فضیلتی بس بزرکی است که حتی آن ماه بنام ماه نزول قرآن معروف میباشد مخصوصاً شب قدر که عبادت این شب بهترازعبادت هزار ماه است که دراین مورد بیش ازشمار کتابهای مستقل چاپ ونشرشده است .

            د- تقسیم اوقات وبرنامه ریزی منظّم:

            یکی ازرمزورازهای مؤفقیت هرانسان اینست که درتمام کارهای روزمرّه ی اعم ازاموردینی ودنیاوی خویش ، یک برنامه ریزی مناسب وتقسیم اوقات منظّم رابرای خود داشته باشد وروی آن باتمام امورخویش رسیدگی نماید .                                      وتمام شعائرو روح مطالب دینی برای انسان این را میفهماند ،که برای امورزندگی خویش یک تقسیم اوقات راداشته باشد .مثلا درتعین اوقات نماز،روزه ،حج،زکوة وغیره وقتیکه دقیق نگاه کنیم ،ثابت میشود که درتمام عمر درشب وروزباید طبق برنامه حرکت نمایم وهریک ازنمازهای پنجگانه و0000رادراوقات معین شان اداء نموده وسرانجام مؤفقیت کاملی را برای خویش درک نمایم .                            

           درخود طبعیت انسان خداوند Yیک برنامه درستی وضع نموده که روزرا برای بدست آوردن اسباب معیشت وزندگی انسان مقرر نموده وشب رابرای استراحت وسبب آرامش انسان تعین نموده که درآیات زیادی این موضوع بیان شده است .                   ودیگراینکه دراوقات فرغت خویش نیزباید تحت یک برنامه ریزی سالم حرکت کند تاکه درهمان فراغت نیزازوقت خویش استفاده ی مناسبی راببرد چونکه خود فراغت یک نعمت بس بزرگ است ولی اکثر مردم قدرش را نمیدانند وتوضیح موضوع فراغت درمبحث دوم این رساله به تفصیل ذکرگردیده است روی این اساس چند نکته لازم بذکر است که ذیلا بیان می گردد:    

           1 ــ  شناخت اهداف فراغتی: برای مربیان وکسانیکه نسبت به زیر دستان خویش مسؤلیت دارند لازم وضروری است که اهداف مهم وعالی برنامه ریزی سالم رابرای اهداف فعالیتهای فاغتی را درک کنند زیراکه اگرمربیان محترم این اهداف راندانندپس برنامه ریزی سالمی راترتیب داده نخواهند توانست نتیجةً برای زیردستانشان آن برنامه ریزی یا سخت ودشوار تمام میشود که سرانجام مائه دلسردی ازهمان فعالیتهامیشودویاخیلی آسان تمام میشود که بازهم ازآن نتیجه ی درستی درنمی آید.

           چنانکه دکتور وحید ذوالاکتاف چنین میگوید :شناخت اهداف مجریان رادرشناخت بهترمقاصدی که برآن تلاش میکنندیاری خواهدکردوشناخت روشن ازاهداف ،برمحتوای برنامه رویشهای ارائه ی خدمات تأثیرمثبت میگذارد.این موضوع که توفیق برنامه منوط به ایجادهماهنگی وهم سوی بین ارزشهای فردی وارزشهای فرهنگی جامعه است،ضرورت شناخت ارزشهای فرهنگی جامعه وبرقراری ارتباطی انسان مآبانه ودوستانه بامخاطبان برنامه ها رابرای مجریان به وضوح روشن میسازد .دست اندرکاری که ایده مناسب ازاهداف نداشته باشددرهنگام مواجه با مشکلات خودراگم کرده ومکن است برنامه های رادرجهتهای دیگری که بنظرش مهم میآید سوق دهد (10)

            2- مراعات نمودن اصل اهم وتقدیمش برمهم :یکی ازاهداف مهم برنامه ریزی سالم اینست که اصل الاهم فالاهم راباید مدّنظرداشت تاکه روی این اصل انسان مؤفقیت خویش رابدست آورد زیراکه انسان با این ضعیفی خویش نمی تواند که باتمام امور تن دهد وازهمه ی آنها کامیاب بیرون آمده ونتیجه خوبی را ازهمه بدست آورد-                                                                                                                                              

            بنابه گفته ی شیخ عبدالفتّاح (ابوغده)بنقل ازخطیب بغدادی که شاگردش را نصحت مینمودچنین می فرمود:بدان که رأی تو آن وسعت راندارد که به همه چیزبرسد ،بنابراین رأی خودراآماده سازبرای آنچه مهم است .ومال تو آنقدرنمی تواند باشد که به همه ی مردم برسانی،بنابراین مال خودرا اختصاص بده به کسانیکه اهل حق هستند.وزرگواریت نمی تواندکه به همه ی عوام برسد ،بنابراین بزرگوایت رابه اهل فضل اختصاص بده .وشب وروزت نمی توانند به همه ی حاجتهایت برسند.بنابراین وقت خودرا به خوبی قسمت کن میان وقتی که باید به کارمشغول شوی ووقتی که باید راحتی خودرا به خوبی خودرا دریابی.برای اینکه اگررأی خودرادرغیرمهم بکارببری ،مهم راخوار داشته ی (11).

          3 ــ یک نمونه از برنامه ریزی سالم :برنامه ریزی سالم درواقع همان تقسیم اوقات منظّمی است که درآن تمام احوال وامورموردنیاز یک فرد گنجانده شده باشداعم ازنیازهای جسمی وروحی وبه عبارت دیگر نیازهای مادی ومعنوی انسان درآن موردنظر گرفته شده باشد. چنانکه دوکتوریوسف قرضاوی دراین باره حدیثی چنین نقل نموده است :ازجمله چیزهایکه پیامراکرم rازصحف ابراهیم uنقل کرده است:{شایسته است که فردخردمند- مادامیکه خردش مغلوب هواوهوسش نباشد- اوقات خویش را به چهارقسمت تقسیم کند،ساعاتی که درآنها باخدای خویش مناجات کند وساعاتی که درآنها خویشتن را محاسبه کندونفس خویش رابازخواست نماید وساعاتی که درصنع الهی به تفکّرپردازد وساعاتی که درآنها برفع نیازمندیهای خویش ازخوردنی ونوشیدنی وغیره بپردازد}(12).این تقسیم اوقات درواقع به تمام نیازهای یک انسان توجهی دقیق شده است ،پس برای انسان مسلمان لازم است که تقسیم بندی امورزندگی خویش رااین طورجامع بسازدولی متأسفانه که امروزه به این مسئله خیلی توجهی صورت نگرفته بلکه اکثرازمردم بی برنامه کار میکنند ویا اینکه اگر برنامه هم داشته باشند فقط درموردنیازهای جسمی وامور مادّی زودگذردنیاوی میباشد وبس.                                                           

    پا نوشت ها:                                                                                          1-  دکتوریوسف قرضاوی،ارزش وقت درزندگی انسان،مترجم:دکتورمحمودابرهیمی،بهار1379هش،ناشر:انتشارات کتاب،ص 20.   2- الامام فخرالرازی،تفسیرکبیر،ج 31،ص 53                                                             3- ابو غدّه عبدالفتاح ،ارزش وقت نزدعلمای اسلامی،مترجم:محمدخالدی(سلطان العلماء)تیرماه 1386هش ،ناشر:ایلاف،ص 128.           

         4- دکتوریوسف قرضاوی ،همان ،ص 23 .

                        5- شاه ولی الله الدهلوی ،حجّة الله البالغه ،ج اول ص 537.                                          6- شاه ولی الله الدهلوی،همان،541-538.                                                                 7- دکتوریوسف قرضاوی،همان،ص 54.                                                                     8- محمدابن اسماعیل البخاری،صحیح البخاری،1357 ،دهلی ،ج ا،  ص 128.           

                        9- علّامه محقق محمدمنظورنعمانی،معارف الحدیث، مترجم:ابوالحسن عبدالمجیدمرادزهی خاشی،1379هش ،ناشر:انتشارات صدیقی- انتشارات فاروق اعظم،ج سوم وچهارم- ص 320.                                                                                  

                        10-  دکتور وحید ذوالاکتاف،فراغت فرصتی برای باز آفرینی،چاپ اول زمستان 1380 ناشر: انتشارات جهاددانشگاهی واحداصفهان،ص 69. 

                        11-  ابوغدّه عبدالفتّاح همان ، ص 122.                                                                     12- دکتوریوسف قرضاوی ،همان ،ص 44.

مبحث چهارم نگاهی به زمان وتاثیرآن درزندگی

مبحث چهارم

نگاهی به زمان وتاثیرآن درزندگی

نویسنده : محمد اسماعیل حقانی

      الف:گذشت زمان وتاثیرآن درتحوّل شخصیت انسان:                                  یکی ازعوامل مؤثردرشخصیت انسان همین گذشت زمان است وآن هم اگرچی تاثیرودخالت قاطع وتعین کننده دررفتاروشخصیت آدمی ندارد ولی شدّت وضعف ویژگیهای روانی راسبب تواند شد(1).                                                زیراکه مرورزمان تاثیرات زیادی رادرانسان به وجودمیآوردکه به تغییرات سنی یادمیشود وآن اینکه جنین رابه طفل ،وطفل را به جوانی ،وجوانی را به پیری وکوهن سالی مبدّل مینماید وسرانجام پیری رابه فنا میرساندوهرچیزتازه وجدید راکهنه وبدرنگ ویا متغیرالرنگ مینماید.                                                                                        

ب:   کشنده گان اوقات چه کسانی اند؟                                                آنانیکه ازوقت خویش استفاده نمیکنندواین عمر گیرانبهای خویش رابه غفلت وتنبلی سپری میکننددرواقع ایشان کشند گان اوقات خویش اند.وبه فرموده دکتوریوسف قرضاوی مدّظله العالی ازجمله عبارات وتعبیرهای که براثرکثرت استعمال،عادی ومألوف شده است ودرهرمحفل ومجلس،انجمن گفته میشودوعنوان میگرددعبارت(وقت کشی) است که این وقت کشان واسراف پیشه وتباه کننده گان عمر رامی بینیم که ساعتهای طولانی درشب وروز،عمرخویش رادرکنار بساط تختته ی نردبازی یاصفحه شطرنج ویابساط قماربازی ویاچیزهای حلال یاحرام دیگر می نشینندوبه این مسئله توجه نمیکنندکه عمرشان تلف میشودوازذکرخداوندYواداء نمازودیگروظایف دین ودنیا غافل وبیخبراند.                                                                     

اگر ازآنان به پرسی که چراوقت خویش رامیکشید وعمرخویش راضایع میکنید؟درجواب صراحتاً وبدون پرده پوشی چنین میگویند:مامیخوهیم وقت کشی کنیم ووقت رابکشیم.واین بی چاره گان بینوانمیدانندکه هرکس وقت خودرابکشد به حقیقت خویشتن راکشته ونفس وزندگی خودراازمیان برده آری گفتن این جمله وانجان این عمل جنایت وخودکشی تدریجی است که درانظارمردم آنرامرتکب می شوندومردم آنرامشاهده نموده وکس نیست که براین ارتکاب به جرم وخودکشی آنهارا باخواست کندومجرم راتعقیب نماید(2).                                                       

      ج:بایدازگذشت زمان وتغییرات آن عبرت گرفت:                                           مناسب است که هرشخص مؤمن ومسلمان ازگذشت ومرورزمان پندوعبرت گیرد زیراکه به سبب گذشت زمان هرتازه کهنه وهردوری نزدیک می شود کودکان راپیروپیران رابه فنا ونیستی میرساند درآیه 44سوره ی نورخداوندYچنین می فرماید:(یقلّب الله اللیل والنهارانّ فی ذلک لعبرة لاولی الابصار)                                     

{خداوند شب وروزرادگرگون می سازد ودراین عبرتی است برای صاحبان بصیرت}.درتفسیرکابلی درشرح آیة فوق چنین آمده است:که بنی آدم باید ازدیدن چنین نشانیها ی عظیم الشآن  قدرت بصیرت وعبرت حاصل کندکه گاهی خداوند متعالYشب رابلندوروزرا کوتاه میکند وگاهی دیگربرعکس گرمی راگاهی به سردی تبدیل نموده وسردی راگاهی به گرمی مبدّل میکند،سرانجام ازاین گذشت زمان وتغییرات شب وروزباید به شهنشای حقیقی به صدق واخلاص دل رجوع کند که درقبضه وتصرّف اوزمام تصرّفات وتقلّبات می باشد(3).                                             

واحوالاتی که به سبب گردش زمان واین نظام کونی بوجودمآیدازقبیل:فقروغنا،تندرستی وبیماری،شادی وغم،خوشی وناخوشی وخلاصه اینکه تمام تغییرات ودیگرگونی ها،یقیناًکه برای اهل بصیرت واهل خردسبب رشدوهدایت بیشترشان شده ویقین شان راکاملترمی سازد.بناءًگذشت زمان تغیر آفرین است وبگفته شاعری که ازقدیم چنین گفته است:                                                     

          اشاب الصغیروافنا الکبیر            کرّالغداة ومرّالعشی                                           اذالیلة اهرمت یومها                اتی بعدذلک یوم فتی                                        معنی شعر:آمدن صبحگا ها وگذشت شامگاها خردسالان راپیروپیران رابه فناونیستی تبدیل گردانیده پس هرگاه که شب وروزخودراپیرمیکندبعدازآن روز تازه وجوان دیگری خواهدرسید(4).          

        اگرچه این نسبت واضافه ،نسبت واضافه حقیقی نیست ومطابق بااعتقاد یک فرد مسلمان نمی باشدولی خودگذشت زمان سبب تمام دیگرگونیهای جامعه است ومؤثرحقیقی آنها خداوندمتعالYاست که تفصیل این چندقطعه شعردرمرجع مربوط کتاب علّامه تفتازانی آمده که ازآنجاباید طلب شود.                                            

د:نگاهی درست به زمان به سبب محاسبه:                                                                    محاسبه یعنی اینکه شخص باخوددرتمام اعمال خویش صورت حساب داشته باشدوازخوبی وبدی خودرامحاسبه کند ونیکی اش راافزون وبدیش راختم نماید ویکی از صفات خوبی هرانسان مسلمان اینست که باید حتماًنظری به گذشته وآینده یخویش بنماید یعنی اینکه باخودمحاسبه نمایدچه نسبت به گذشته باشد ویا نسبت به آینده باشدوحتی همین محاسبه درواقع راهی سعادت رابرای انسان بوجودمیآوردبه این معنی که باخودمحاسبه کندکه درگذشته چه کارهای راکرده وتاچه حدبرای اصلاح خویش ازاعمال صالحه انجام داده وتقدیم کرده است،به آینده خویش فکرکندکه بایدچه برنامه ی راطرح کندتاکه مؤفقیت بیشتری رانصیب شود.                                   

چنانکه نقل است که سیدنا حضرت عمرtفرمودند:(محاسبه کنیدبانفسهای تان قبل ازآنکه باشمامحاسبه بشود،وزن کنیدنفسهای خویش{یعنی اعمال خویش راازنیکی وبدی}راپیش ازآنکه باشما میزان گردانده شودزیراکه محاسبه کردن امروزآسانتراست ازمحاسبه ی آخرت(5).                                                              

          وازحسن بصری)رح)نقل است که گوید:مؤمن مأموربرنفس خویش است وازجانب خداوندYنفس خویش رابه محاسبه میکشد،به راستی محاسبه وحساب کسانی درروزرستاخیزسبک وآسان است که دردنیا خویشتن رابه محاسبه کشیده ونفس خویش رابازخواست کرده باشند وحساب کسانی درروزرستاخیزسخت ودشوارخواهد بودکه دردنیااز نفس خویش بازخواست نمیکنندوآنرابه محاسبه نمیکشانند.پس محاسبه راتفسیرکرده وگفته است هماناگاهی مؤمن به ناگاه به چیزی روی به روی میشودکه اورا شگفت   زده میکندوباخود میگوید:به خداقسم تو من راشگفت زده کردی وبه تونیازمندم ولیکن فاصله بین توومن دوراست سپس گفته وگاهی چیزی ازانسان سرمیزند و درآن کوتاهی   میکند سپس  به خویشتن برمیگرددومیگوید:بدان که چه چیزاراده کردم وچرا چنین خواستم؟به خداسوگند که برای ارتکاب آن عذروبهانه ِرا ندارم وبه خداسوگنددیگربدان برنمیگردم اگر خداوندYبه خواهد(6)                                                                                                  

ونسبت به این آیة محاسبه به طور وجوب امرشده است ،آنجاکه خداوندمتعالYمیفرماید:(یاایهاالذین آمنوااتقواالله ولتنظرنفس ماقدّمت لغد)حشر/18 {ای کسانیکه ایمان آورده ایدازمخا لفت خداوندYبه پرهیزیدوهرانسانی بایدبنگردتاچه چیزی رابرای فردایش ازپیش فرستاده ....}.علّا مه مفتی محمدشفیع عثمانی (رح)درشرح وتفسیرآیة مذکورچنین میفرماید:که دراین آیة خداوندمتعال Yقیامت رابه عبارت(غد)یادنموده تاانسان غافل وبی خبررامتنبّه سازد که ای غاقل نباید قیامت رادوروبعیدبشمارید،بلکه آن مانند فردانزدیک ویقینی است

بناءً خداوندYانسانهارادراین آیة دعوت به تفکّرومحاسبه نموده است که بی اندیشید که چه اعمال وسامانی را برای آنروز که چون فردا نزدیک است،فرستاده ایدوباخودمحاسبه نمائید زیرا که وطن وجای اصلی انسان دارآخرت است، واین  سکونت معیّنه دنیاوی تنها مانند یک مسافراست که دراینجا بایدچندروزی اقامت نموده ومقداری کسب کندوبعداًآنرابه سوی وطن اصلی ، که همانا آخرت است پیشا پیش بفرستد،واین نیزروشن است که ازاینجا وسایل دنیا وثروت مال را نمی توان  فرستاده فقط یک صورتی برای فرستادن به آنجا باقی است ،که روش انتقال مال ازیک کشوربهکشوردیگراست وآن اینکه انسان پول خودرادربانک این گشورتحویل دهدودرعوض آن رسید یاچک بانکی آن کشورااخذنمایدتاهمن رسیدبانکی وسیله ی به دست آوردن آن پولها درآن کشورمقصود شود،همین صورت درباره ی آخرت نیز آهست که آنچه دراینجادرراه خداوندYوعمل کردن به احکا مات اوصرف شود ،همه ی نهادربانک دولت آسمان جمع میشوند وچک آنجابه صورت ثواب برای اونویشته میشودوبه مجردورودوداخل شدن درآنجاتحویل اومیگردد(7).                                          

وحتی میتوان گفت که محاسبه نمودن با نفس یک واجب شرعی است زیراکه این امرصریح است که خداوندYمیفرماید)            ولتنظرنفس...)بایدفکرواندیشه    نمایدهرشخص که چه اعمالی رانسبت به آخرت آماده نموده است بناءً دانسته میشود که درواقع نفس انسان مانندیک شریک است برای انسان ،همچنانکه یک شریک باشریک خوددرتمام امورنفع وضرروغیره محاسبه وحساب دقیق مینماید انسان مسلمان باید بانفس خویش محاسبه نماید،ومیزان اعمال خویش رااعم از نیکی وبدی بامعیارهمچون قرآنکریم وسنت نبوی rبه سنجدواعمال نیکی خویش راافزون نموده وازبدیها توبه واستغفارنماید واینست راه سعادت ورستگاری انسان.                           

ه ــ  گفتگوبالحظه اززندگی:

این مطلب راازیکی ازشمارهای پیام نوراخذنموده ام که درآن شماره اش       بنقل ازیک دانشمندی چنین آمده است:روزی الله Yرابحضورداشته وبرعمرازدست رفته خویش ندامت می کشیدم،

ّّدراین حال لحظه ی ازلحظات عمرم رافراه خواندم.وباری آن گفتم:ای عمرازدست رفته می خواهم بسویم بازگردی تادرامورخیرازتوبهره گیرم.                                                     

برایم گفت:زمان بی طرف مانده نمیآید.(بهرصورت که شده راهش رامی پیماید)!!      گفتم:ای لحظه آرزومندم بسویم بازگردی تاازتوبهره برم وتقصیرم رادرارتباط به توجبیره کنم.                                                                                                             

گفت:چگونه بازگردم درحالیکه اوراق اعمالت مراپوشانده است!!                  گفتم:به کارغیرممکن دست بزن وبسویم بازگردچراکه من بسااوقات دیگری بعدازتوراهم ضایع کردم.                                                                                               گفت:اگراختیاربدستم بودی بازمی گشتم ولیکن تومرده راخطاب می کنی قطعاً که دوسیه های اعمالت جمع شده وبه حضوراللهYتقدیم گردیده است.           گفتم:چگونه بازگشت بسوی من محال است وتوبامن صحبت می کنی؟         گفت:لحظات زندگی یا دوست مهربانی است که به نفع صاحبش شهادت میدهد.ویادشمن لجوجی است که به ضررصاحبش شهادت میدهد.ومن ازلحظاتی هستم که دشمن تواست.آنکه برضررت روزقیامت شهادت میدهد.ودشمنان چگونه باهم جمع می شوند؟.                                                                                   گفتم:حسرت وافسوس برمن که چرالحظات عمرم راضایع نموده ام !!-ولیکن من ازتوآرزومندم بسویم بازگردی تادر تواعمال صالح انجام دهم،چون قبلاازتوبهره ی نگرفتم .دراین موقع لحظه خاموش شده وسکوت اختیارکرد.  

گفتم:ای لحظه آخرسخنم رانمی شنوی؟.آرزومندم جوابم دهی .گفت:ای بی خبر ازخود.ای کشنده ی اوقات خویش آیا نمی دانی که همین الآن ازجهت بازگرداندن یک لحظه،توداری لحظات دیگری ازعمرت راتباه میکنی آیا بایت ممکن است که این شکل آن لحظه رابازگردانی؟؟!!.ولیکن من جزاینکه آیة ذیل رابرایت تلاوت کنم سخن دیگری ندارم(قطعاً نیکی ها بدیها راازبین میبرد)هود/114-پس ازهمین الآن شتاب کن ودست بکارشو،کوشش وتلاش نما واین گفته ی پیامربزرگ اسلام rرابه جان ودل مخلصانه پذیراشوکه می فرماید:(به هرجا ومقامیکه قرارداری ازاللهYبترس ،بعدازبدی خوبی کن که بدی رانابود میکند،وبامردم برخوردنیک داشته باش).(8).                               و:حکم دشنام دشنام دهندگان زمان وروزگار:                                      دشنام دادن درنفس خودیکی ازصفتهای ناپسندیده میباشدکه برای یک فردمسلمان شایسته ومناسب نمیباشد چه آن دشنام برای یک فردانسانی بوده ویابه چیز دیگر .

ا.مادشنام دادن زمان وروزگاریک گناه بسیاربزرگی است که برای هیچ فرد مناسب نبوده ونخواهد بود،چنانکه درحدیث قدسی آمده است که بروایت حضرت ابوهریره tاست –وعن ابی هریرهtقال :قال رسول الله r :قال الله تعالی :یوذینی ابن آدم یسبّ الدهروانا الدهربیدی الامراقلّب اللیل والنهار- متفق علیه (9).ترجمه:ازحضرت ابوهریرهtروایت است که رسول اللهrفرمودند:خداوندمتعالYفرمودند:ابن آدم من راآزارواذیت میکند ،که زمانه رادشنام میدهد درحالیکه من زمانه ام که درید قدرت من است امور آن من شب وروزرامیگردانم ومتصرّفش هستم.                                                        دراینجا چندنکته خیلی مهم است اوّلا اینکه مرتبه ومقام والای راوی حدیث مذکور ازهرجهت درنزد تمام علماء ومحدّثین کرام ثابت ومعلوم است چنانکه شاید درکثرت روایت وقوّةحافظه بسیارکم ونادر است که راوی دیگری باحضرت ابوهریره tبرابری نماید.ثانیاًاینکه حدیث فوق درنفس خودخیلی قوی است وازمقام بالا بسیاربلندی برخوردارمی باشد،زیراکه حدیث قدسی است .ثالثاً اینکه این حدیث متفق علیه میباشد که این خود یک ارجحیت دیگری است.                  

بنابراین بیان فوق میتوان گفت که ازاین حدیث مذکوراین حکم ثابت می شود که دشنام دادن زمان یک گناه کبیره بوده وسبب ناراضی وسرانجام باعث خشم وغضب خداوند متعالY میشود چونکه خود خداوند متعال مدبّرامورزمانه ومتصرّف آن است.                               واین اضافة(وانا الدهر)چندین توجیه دارد:یک اینکه خالق زمانه هستم ،یااینکه من متصرّف آنم ویااینکه من برگرداننده وتدبیر کننده ی اموری هستم که نسبت آنها به زمانه وروزگار داده می شوند .بناءً کسیکه زمانه رادشنام دهدگوی که خداوند متعال را(نعوذبالله من ذلک)دشنام داده است چنانکه دانسته شد که  تنهاالله متعال است که تمام نظام وتحوّلات روزگاررابه وجود می آورد نه کسی دیگر،وفقط اواست که فاعل حقیقی ومؤثرواقعی درهرشئ است.                                                                                                 این مسئله دشنام دادن زمان یکی ازآثاروعلایم افکاراهل جبریه میباشد که ایشان درظاهرخودرایکی ازفرق اسلام جلوه میدهند ،درحالیکه کاملاًازاسلام به دورمیباشند ،زیراکه یکی ازاصول اعتقادی شان همین است ،که تغیرات وتحوّلات روزگاررااززمانه میداننددرآنهازمانه را ملامت میکنند،تقریباًاین اعتقادشبیه اعتقادکفّاراست چنانکه خداوندمتعال ازاعتقادخبرمیدهدآنجا که میفرماید:(ومایهلکنا الاالدهر..).

دکتوریوسف قرضاوی مدّظله درکتاب خویش درزیرعنوان(دشنام دادن به زمان وروزگار)چنین می فرماید:یکی ازآفتهای که پرهیزازآن لازم است وازجمله منفی بافیهای که مانع انجام کاراست ،اینست که انسان زمانه وروزگاررامورد ملامتی قراردهدوملامتی رابه گردن روزگاراندازدوهمواره ازدست ظلم وستم وجورزمانه وسختی ایّام شکوه سردهدتاجایکه بعضی زمان وروزگارا بصورت دشمن ستم پیشه ای که به ایشان ظلم میکندیادشمنی که درکمین ایشان نشسته است تصور میکنندویا بصورت حاکم زورگوی وستمگاری که بی گناهان راتعقیب میکند وگناهکاران رامی نوازدوبه نفع یکی وبرضددیگری موضعگیری میکندوبرای این کارش هیچ سبب ودلیلی نداردجزپیروی ازهواها ویاتقلیدهای منفی وکورکورانه .وخلاصه اینکه بعضی زمانه وروزگارامسئول قلمدادمیکنندوبعضی تقصیرراحواله تقدیر،قضاءوقدریابخت وشانس یاظروف ومقتضیات وغیره میدانند.                                                                                                                                حال آنکه بهتر ومناسب تراین بودکه درتمام این تغییرات که بنفع ویاضررشان می باشد ،گشادگی دررزق ویا برعکس وصحتمندی ویا مریضی .....راتنهافاعل اصلی رادرهمه ی آنهاخداوندمتعال رابدانندودرهمه ی آنها اگرخوب تأمل وفکرکننددقیقاًآنهاراتحلیل وتجزیه نموده واسباب ومسبّبات ونتائج مقدمات رادربرابرسنتهای الهی درجهان ومخلوقاتش بایکدیگر ربط وپیونددهند،آنگاه کاملاً متوجه می شوند که تمام این رویدادها وحوادیثی راکه خداوندYدرجهان به وجود میآورددرظروفی است که آنها درآن ظروف آشکاراومعلوم میشوند ،وآن ظروف همین زمانه وروزگاراست ،نه اینکه خودزمان وروزگاراست که آنهارا به وجود میآورد .چنانکه درحدیث دیگری نیزآمده است :(لا تسبّواالدهرفان الله هوالدهر)بروایت مسلم {هرگیزدرهنگام پیش آمدهازمان وروزگارا دشنام مدهیدزیراکه واضع ومجری سنن وحوادث خدااست نه خودروزگار.                                 

ودیگراینکه بهتر اینست که مردم درهنگام بروز وظهور این حودث بجای اینکه زمانه راملامت کنندودشنامش دهند ،خودراملامت کنند وبه خودبازآیند وسرانجام فسادها ی خویش را به اصلاح تبدیل کنند،بدیهای شان را به خیرخواهی ونیکوی عوض کنند،وبالآخره تمام کوتاهی هارا برگردن خودشان بی اندازندنه اینکه زمانه راملامت کنندمقصرش بدانند.

یکی ازشاعران  در این مورد چنین می فرماید:

انّ الجدیدین فی طول اختلافهما      لا یفسدان ولکن یفسدالناس                      {هماناشب وروزدرطول رفت وآمدشان چیزی فاسدوتباه نمی سازند ولکن این مردم اندکه فاسدوتباه مبسازند}.شاعر دیگری میفرماید:                                                                        نعیب زمانناوالعیب فینا         ومالزمانناعیب سوانا                                     ونهجوا الزمان بغیرذنب       ولونطق الزمان بناهجانا.                              مابرروزگاروزمانه خویش عیب میگریم درحالیکه عیب در خودماست وزمانه وروزگارما جزعیبی ندارند وتنها عیبش مایم وما این زمانه راهجووسرزنش میکنیم ،بدون اینکه گناهی داشته باشدواگرزمانه میتوانست که چیزی بگوید بی شک اوماراهجو ونکوهش میکرد.(10).                                                                                                                            بناءً دانسته شدکه دشنام دادن زمان وروزگار یک  صفت مذموم بوده وبرای هیچ انسانی مناسب نخواهدبود که زمانه رادشنام دهد چون فاعل حقیقی تمام حوادث آن خود خداوند متعال Yمی باشد ولی اگرکسی زمانه را دشنام دهد گوی که کفر کرده است زیراکه این دشنام دادنش مخالف با آن حدیث قدسی مذکور فوق می باشد.                                                                                                                

پا نوشت ها:

1 - استادمحمدتقی مصباح یزدی،جامعه وتاریخ ازدیدگاه قرآن،چاپ اوّل تابستان 1368،ناشر:مرکزچاپ ونشرسازمان تبلیغات اسلامی،ص 196.                                                            2- دکتور یوسف قرضاوی،ارزش وقت درزندگی انسان،مترجم:دکتورمحمودابراهیمی،بهار1379 هش،ناشر:انتشارات کتاب،ص 31.              3- تفسیرکابلی،ج 4،ص 956.                                                                                         4-  علّامه سعدالدین تفتازانی،مختصرالمعانی،ناشر:المکتبة الحنفیة کویته الباکستان،ص 61.                                                                                                               5         - استادعبدالرؤف مخلص،مادة التصوّف،ص 35.                                              6- دکتوریوسف قرضاوی،همان،ص 106.                                                           

7- مفتی محمدشفیع عثمانی دیوبندی،معارف القرآن،مترجم:محمدیوسف حسین پور،چاپ اول،زمستان1379هش،ناشر:انتشارات شیخ الاسلام احمدجام،ج 13،ص 574.           8-  پیام نور،شماره 27،ناشر:محل جدیدمطبعه اسلمی شمال پارک مسجدجامع جاده ی زرنگار.                                                                                                                           9- مشکوات المصابیح،ج1،ص 13.                                                                            10- دکتوریوسف قرضاوی،همان،ص 144.

مبحث سوم اهمیت وقت از دیدگاه بعضی صحابهy و دیگر بزرگان دین(رح)

مبحث سوم

اهمیت وقت از دیدگاه بعضی صحابهy  و دیگر بزرگان دین^(رح)

نویسنده : محمد اسماعیل حقانی

تمام یاران پیامبرe و دیگر دوستان خداوندY یقیناً که اهمیت و ارزش وقت را کاملاً درک کرده و مسئولیت خویش را در قبال آن اداء نموده اند و نگذاشته اند که یک لحظه از عمر شان بدون فایده دینی یا دنیوی تلف و ضایع گردد.

و زندگی خویش را مطابق با زندگی سرور و سالار هر دو جهان حضرت محمد مصطفیe ساخته و با انجام دادن اعمال صالح و با استفاده از وقت، این زندگی دنیوی خویش را به حیات طیبه مبدّل گردانیده و افتخار بهترین امت بودن را عملا کسب نمودند. و از همین جهت است که نام نامی شان در صفحات تاریخ، درج شده و تا قیام قیامت بطور احسن باقی خواهد ماند.

                                                                                                        اینک می خواهم بطور گذرا و خلاصه موضوع ارزش وقت، اهمیت دادن به آن و استفاده اعظمی بردن از آن  را از نظر بعضی از این بزرگان  بیان نمایم تا باشد ما هم آنان را برای خود الگو قرار دهیم.

الف: وقت از دیدگاه حضرت عبدالله بن مسعودt:

نقل است که حضرت عبدالله بن مسعودt صحابی بسیار بزرگ پیامبر اسلامY فرموده اند: «من بر هیچ چیزی آن قدر پیشیمانی و افسوس نخوردم که بر گذشتن روزی که آفتاب آن روز غروب کرده و با غروب آن از عمرم کاسته شده در حالیکه در آنروز بر اعمال و کردار نیک خود چیزی نیفزوده باشم.⁽¹⁾

^{منظوراینست که آن بزرگوارهرروزوشب وحتّی هرلحظه زندگی خویش راغنیمت می دانسته وازآن به نحواحسن استفاده می نموده است،وهرلحظه آنراباچنین اندیشه ی سپری می نموده که باگذشت آن ازعمرم چیزی کاسته میشود،نتیجتاً اینکه هرلحظه راپیش  ازدست رفتنش آنراباانجام دادن اعمال صالحه سپری می نموده است.}   

ب: وقت از دیدگاه حضرت عمر بن عبدالعزیزt:  

از سیدنا حضرت عمر بن عبدالعزیزt چنین نقل است که فرمودند: « همانا شب و روز در توکار می کنند(عمر تو را تباه می کنند) پس تو نیز در آنها کار کن و با کار و عمل خویش آنها را سپری کن )⁽²⁾                                                                                                                                 

^این خطاب به خودشان بازمیگردد،یعنی اینکه نفس خودراموردخطاب قرارمیداد،که آمدن شب وروزیک چیزی عادی نیست بلکه آن بخاطری اینست که درهرانسان این شب وروزکاربکنند،وعمرانسان  راروبه اتمام برسانند.بنابراین هرشب وروزکه ورفت دوباره بازنمیگردد،وآن شب وروزی دیگرکه میآیدهمان شب وروزنیست بناءً میفرمود:که آنچنان که آنها درتوکارمیکنند،توهم درآنهاکارکن.یعنی اینکه اگرآنهاازعمرت چیزی راقطع میکنند،پس توباانجام دادن اعمال صالحه وخیرخواهی ونفع دیگران سعی کن ونگذارکه غفلت وتنبلی برتوچیره شوند،وعمرت رابلاعمل به پایان برسانی،وگرفتارخشم وغضب خداوندی گردیده ورسوای دنیا وآخرت ازآن توشود.                                                                  وازاینجاست که گذشته گان میگفتند:ازجمله ی اثرات وعلامات خشم خداوندYبریک بنده اینست که وقت خویش راضایع وتلف کند.یعنی اینکه بدون انجام دادن اعمال صالحه سپری کردن عمر،یکی ازعلامات خشم وقهرخداوندی است.

ج: وقت از دیدگاه حضرت ابی درداءt:

دکتور یوسف قرضاوی مدظله العالی در کتاب خویش(الایمان والحیاه) تحت عنوان(احساس المومن بقیمه الوقت) چنین نقل می کند: « روایت است که حضر ت ابی درداءt در اواخر عمرش روزی برای کشت و زرع کردن درخت از خانه بیرون می آید و زمانیکه می خواهد درخت جوزی را بنشاند، ناگهان بعضی از مردم برایش می گویند: آیا حالا که به سن پیری رسیده ای درخت جوزی را می نشانی در حالیکه  این درخت بعد از مدت بسیار دوری میوه می دهد؟

آنجاست حضرت ابی درداءt در جواب شان  چنین می فرماید: چه مشکلی است که ثواب و اجر آن از من باشد و میوه و ثمر آن از دیگران؟!(3).                                               د:وقت ازدیدگاه حسن بصری (رح):

     دراین زمینه ازایشان چنین نقل است که میفرمود:ای آدمی زاده،توهمین چندروزهستی.یعنی عمرتوازهمین چندروزتشکیل یافته،هرروزیکه میگذردقسمتی ازعمرت میگذرد.میفرمود:من مردمی رادیدم که حرص ایشان براوقاتشان بیشترازحرص شما برزروسیم دنیاوی تان بوده است.^(4).                                                                                    

خودحسن بصری(رح)یکی ازتابعین معروف میباشد.ودرآن فرموده ی ایشان که من مردمی رادیدم منظور شان صحابهtاست،که درواقع آن بزرگوارصحابه هاراتعریف میکندکه آنان ارزش وقت راکاملاًدرک کرده بودند چنانکه حریص براستفاده ی خوبترازهرلحظه ی زندگی خویش بودند،که مردمهای زمانهای بعدی حریص بردرهم ودینارومادیات زودگذردنیاوی هستند.

ه:وقت ازدیدگاه امام شافعی(رح):

چناکه ازایشان نقل است که دررابطه باارزش وقت چنین فرمودند:(الوقت سیف ان لم تقطعه یقطعک)یعنی اینکه وقت مانندشمشیربرّان است،که خیلی سریع وزودگذراست.پس اگرانسان درآن کمی ازخودسستی وغفلت رانشان دهد، عمرش راتباه میکند.یقیناًگذشت ومرور هرلحظه وقت چیزی اززندگی انسان راقطع میکندچنانکه شمشیرتیزی که بروی چیزی زده شود،آن شی راقطع میکند.(5). درواقع درآن قول امام شافعی (رح)یک مثالی برای وقت بیان شده است که وقت  مثل شمشیراست وجه مناسبت دربین شان همان تیزی وسرعت وزودگذری شان است.       

و- وقت ازدیدگاه عرفا:            

^{وقت درنزد عرفا عبارت اززمان حاضراست که درمیان زمان ماضی وزمانآینده قراردارد،زیراکه} گذشته،گذشته استوآینده هم معلوم نیست که چه میشود.پس زمان حاضررابایدغنیمت بدانیم چونکه گفته اند:(اغتنم الفرصته بین العدمین)وغنیمت دانستن وقت آنست که بذکراللهYوشکرنعمتهای بیشمارشصرفشود.                                                                                                 مولانامیفرماید:

                                                                                                                           صوفی ابن الوقت باید ای رفیق                       نیست فردا جستنت شرط طریق(6).                

ازابوعلی دقاق(رح) نقل است که فرمود:وقت آنست که تودرآنی ،اگرمصروف بدنیای پس وقت تو همان دنیا است،واگر به فکرآخرت وعقباِ،وقت توهمان عقبی است،اگردرنشاطی وقت توهمان نشاط است....... واگر درغم واندهی پس وقتت همان غم واندهست.                             

ومیگویند:که الوقت سیف یعنی هرکسی با شمشیر نرمی کند،سلامتی یابد،وهر کسی درمقابل آن درشتی کند،خسته وذلیل میگردد.مثل آنست که هرکسی حکم اوراگردن نهدکامیاب میشود،وهرکسی بااومعارضه ومقابله کند،وبه ترک خواسته ورضای وی عمل کند،اندرضلالت وبدبختی قرار میگیرد.ونیزمیگویند:هرکسی وقت بااوبسازد،وقت اووقت بود،وهرکسی که وقت باوی نسازدوقت بروی مقت بود.(7)  چی قدر زیبا که بزرگان دین مبین اسلام قدر و ارزش این نعمت را دانسته و از آن به خوبی استفاده نمودند                                                                           

پا نویشت ها:                                                             

1- دکتور یوسف قرضاوی،ارزش وقت درزندگی انسان،مترجم:دکتورمحمودابراهیمی

1- دکتور یوسف قرضاوی،ارزش وقت درزندگی انسان،مترجم:دکتورمحمودابراهیمی،بهار1379ه ش،ناشر:انتشارات کتاب،ص 13.

2- دکتوریوسف قرضاوی،همان،ص28.

3- دکتوریوسف قرضاوی،الایمان والحیات،مؤسسه الرساله بیروت- شارع سوریا الطبعة الثا لثة عشر-1987م ص 305.

4- ابوغدّه عبدالفتّاح،ارزش وقت نزدعلماء اسلامی،مترجم:محمدعلی خالدی (سلطان العلماء)،تیرماه 1386ه ش،ناشر:ایلاف،ص27.

5-

6- شایق جمال،تصوّف،ص45.

7- ابوعلی حسن ابن احمدعثمانی،رسالةقشیریة،ناشر:نشرعلمی فرهنگی کتیبه،صحافی افست،چاپ هفتم1381ه ش،ص90

مبحث دوم اهمیت وقت از دیدگاه سنت پیامبر اسلامr

مبحث دوم

اهمیت وقت از دیدگاه سنت پیامبر اسلامr

نویسنده : محمد اسماعیل حقانی

در سنت پیامبر اسلام r نیز از چندین جهت درمورد وقت تاکید شده است.که همه آنها بیانگرارزش واهمیت وقت است که اینک بنده بعضی از آنهاراذیلاً بیان مینمایم

           الف: از جهتی در فعل و عمل کردخود آنحضرت e است که ارزش وقت رانشان میدهد.چنانکه یک لحظه از عمر گرانبهای خویش را بغفلت و بدون عمل خیرنگذرانده اند، حتی که اکثر شب ها  را به قیام و اکثر روز ها را به صیام وجهادورهبری وپیشبردامورامت سپری کرده اند.

مثلاً در میدان جهاد بهترین رهبر و پیشرو جنگی بودند و در مسجد امام و پیشوا وخطیب و... بودند. بالآخره در همه عرصه های زندگی خویش چه شب و چه روز برای غمخواری امت همیشه در سعی و تلاش بودند.

    ب: ازجهت دیگر درسخنان زیبا وفرموده های گیراوشیوای آن حضرت rبه اهمیت وارزش وقت تأکید شده است ،که اینک بطورنمونه چندحدیث راازپیامبربزرگواراسلام درباره ارزش وقت ذکر مینمایم.                                               

1: چنانکه درحدیث شریف آمده است که رسول الله rروزی یکی از اصحاب خویش مخاطب قرار داده وبرایش چنین فرمودند:  « اغتنم خمساً قبل خمس، حیاتک قبل موتک و صحتک قبل سقمک وفراغک قبل شغلک و شبابک قبل هرمک و غناک قبل فقرک.»⁽¹⁾ترجمه: پنج چیز را قبل از پنچ چیز دیگر غنیمت بدان: زندگی خویش را پیش از مرگ ات، صحتمندی خویش ر ا پیش از مریضی ات، اوقات فراغتت ر ا پیش از مشغولیت ات، جوانی ات را پیش از پیری ات و بی نیازی خویش را پیش از فقارت.

                                                                                            اگرنظراندازیم متوجه خواهیم شد که یقیناً محور اصلی این سخن آن حضرتe غنیمت شمردن وقت است.که استتفاده مناسب ازتمامی بخشهای عمررابرای مامتذکّرشدند.زیراکه هرانسان دراین عمرخویش هرچندکه عمرکوتاهی هم باشد،به حالات واوقات گوناگونی مواجه میشود،که بعضی ازآنها برای انسان خوش لذّت،فرحت بخش ومناسب به نظرمیاید.وبعضی دیگرطوری است که به سختی ومشکلات بسیارزیادی برانسان تمام میشود.

بنابراین لازم است که هرانسان مسلمان طبق همان فرموده پیامبراکرمrدرهنگامیکه ازنعمت جوانی،صحتمندی وغیره برخورداراست،بایدآنهارا غنیمت دانسته واستفاده خوب ومناسبی راازآنهاببرد.وقبل ازآنکه این نعمت هاازدستش بروند،به شکرگذاری آنها اقدام عملی نماید.       

                                                                                                        البته که این سخن آنحضرت rیک نکته بسیارمهمی رانیزبرای ما فهمانیدوآن این است،که این نعمتها یکه شما حالا داریدازقبیل جوانی ،صحتمندی و...وقتی خواهدآمدکه ازدست شما بروندوآنگاه افسوس ،ندامت وحسرت خوردن هیچ دردی رادواء نمیکند.پس همین حالا متوجه باشید ازآن نعمتها درراهای خیروصلاح خویش ودیگران استفاده نمائد وطبق سنت پیامبراکرم rآنهارابکاربگیرید.

 2: در جای دیگر پیامبر اسلامe وقت واین عمر دنیوی را یکی از جمله آن نعمت های بسیار بزرگ قلمداد نموده اندکه هرانسان مکلف درروزقیامت درپیشگاه خداوندمتعالYازآنهاموردبازخواست وپرسش قرارخواهدگیرفت.                              

 چنانچه ازحضرت معاذابن جبلtروایت است که پیامبراکرم r  فرموده اند: « لن تزول قدما عبد یوم القیامه حتی یسال عن اربع خصال، عن عمره فیما افناه و عن شبابه فیما ابلاه و عن ماله من این اکتسبه و فیما انفقه و عن علمه ماذا عمل به»⁽²⁾

ترجمه: در روز قیامت هرگز گام های بنده خدا از میدان محاسبه تکان نمی خورد تا اینکه او را از چهار خصلت سوال کنند: اول اینکه عمر و اوقات زندگی خود را در چه چیز فنا کرده، دوم از جوانی اش که در چه راهی آنر ابه پیری رسانیده، سوم از مالش که آنر از کجا و از چه راهی بدست آورده و در چه راهی و چگونه آنر ا خرج کرده و چهارم از علم و دانش اش که با آن چه کاری کرده است.                          

این حدیث سرورکائناتrدرواقع مسؤلیت هرانسان رادرروزرستاخیزنشان میدهد.آنروزیکه تمام مخلوقات ازابتدائ دنیاتاانتهای آن همه درآنروزجمع میشوند،که هریک ازبندگان درپیشگاه خداوندمتعالYاحضارگردانیده شده وازاین چهارنعمت مذکوردرحدیث فوق موردپرسش قرار میگیرد.ولی اولتر ازهمه ازنعمت عمروبعداًازنعمت جوانی که بخشی ازعمرانسان است این طور سوال میشود:                                                                                              

که ای بنده من! عمرخویش رادرچه راهی ودنبال چه چیز های صرف کرده ئ درحالی که درعلم غیبی خداوندYودراعمالنامه هرشخص کاملاً معلوم وهویدا است که عمرخویش رادرچه حالتی ودنبال چه چیزی صرف کرده است ولی با آن هم هرانسان مورد سوال قرار میگیرد .پس این ازآن جهت است تا که برای دیگران معلوم ودرحضور کل عالم وتمام مخلوقات ثابت شود که این شخص سعیداست ویا شقی ،عمرخویش ودیگرنعمتهای خداوندی رادردنیادنبال شهوات واتباع نفس خویش صرف کرده که سرانجام در حضور آن جمع کثیرخواروذلیل قرارگردیده ومستحق عذاب سوزان جهنم گردد.ویا اینکه آن نعمتهای خداوندی را بنحو احسن ودراطاعت ازخداوندپاک وپیروی ازسنتهای رسول مقبولuصرف کرده که نهایتاً درحضورهمان جمع بزرگ کامیاب ومؤفق گردیده وبه لطف خداوندمتعالYبه جنت دایمی داخل گردد.                                                      

وازعلم ومال که دراین حدیث مذکور ذکرگدیده که درآن روزازهرانسان مکلف سوال میشوداگرچه هریکی ازآنان یک نعمت مستقلی هستند،ولی ازآن جهت که علم ویا مال ویاهردو دربخشی ازهمین دوره ی حیات ودرهمن زندگی دنیا به دست میآیند،پس میتوان گفت که سوال ازاین دونعمت بازهم درحقیقت به همان سوال ازعمرانسان بازمیگرددزیراکه عمر هرانسان درواقع مشتمل برتمام بخشهای زندگی اواست وعمرانسان مرکب ازسال،ماه،هفته،شب،روز،ساعت،دقیقه وثانیه است.که بطورعموم برای همه ی آنها نسبت به انسان عمراطلاق میشود.           وهمه حالاتی که برای انسان پدیدمیآیددرهمین اوقات است نه بیرون ازآن0

پس اینست وجه مناست ازجمع شدن این      چهارنوع درحدیث مذکور.                                         

پس باید انسان مسلمان درتمانی این بخشها ی مختلف زندگی خویش متوجه وبیدارباشدوازتمامی آنها دراین زندگی چندروزه ی خویش استفاده خوبی راببرد.                                                   

ودراین بخشهای عمر دنیاوی انسان به احوال مختلفی موجه خواهدشد ازقبیل فقروناتوانی،صحتمندی ومریضی وغیره ودرتمام اینهازندگی خویش راباتمام بخشهای زندگی آنحضرتrعیا رسازدمثلا: درهنگام مریضی خویش اقتدابه سیدکائینات نماید.                                                                                                          چنانکه درروایت صحیح آمده است که آنحضرت rدرهنگام مریضی(چندروزقبل ازرحلت شان)برای حضرت ابوبکرtدستورامام شدن رامیدهند تاکه برای مردم نمازرااداکند وخودشان به کمک دونفر،یکی حضرت عباس tودیگری حضرت علی ابن ابی طالب tبرای درک ثواب نمازجماعت ازخانه بیرون آمدند.(3)                                                                                            ودراین صورت است که به آن فرموده خداوندY(لقدکان لکم فی رسول الله اسوة حسنة)ماعمل کرده باشیم ومؤفقیت خودراحاصل نموده باشیم.                               3: در جای دیگری آن حضرتe نعمت فراغت وصحتمندی را یکی از جمله  نعمت های بسیار بزرگ و ارزنده بیان نموده اند، اما متاسفانه اکثر مردم قدرش را نمی دانند، چنانچه ازحضرت ابن عباسtروایت که رسول اللهr می فرمایند: « نعمتان من نعم الله،  مغبون فیهما کثیر من الناس: الصحه و الفراغ.» ⁽⁴⁾

ترجمه: دو نعمت از نعمت های خداوندY است که بسیاری مردم از  آن ها بی خبر اند، و آن ها عبارت اند از: سلامتی و فراغت. شیخ عبدالفتاح ابوالغده درکتاب خویش درشرح این حدیث شریف چنین میفرماید:النعمة مایتنعّم به الانسان ویستلذّه نعت چیزی است که خوشی ولذّت انسان درآن باشد.خواه به حواس ظاهری درک شودمثل:گوش،زبان،بینی،چشم وحتی تمام پوست بدن انسان.ویاازطریق حواس باطنی باشد مثل:فهم،هوش،حافظه وادراک یک شی ویایک مطلب وغیره.                        

صحت:بمعنی سالم بودن وعیب نداشتن اعضای ظاهری وباطنی است-وکلمه غبن:بمعنی فریب خوردن است .وکله الفراغ:بمعنی فارغ بودن ازدیگرمشاغل وموانع دنیاوی است.پس مفهوم کلی حدیث مذکور اینست،کسیکه ازنعمت صحتمندی وفراغت برخورداراست ودرعین حال برای شکرگذاری آنها واداءحقوق اللهYوحقوق الناس،وکارهای خیریه ی که به صلاح خودش مربوط باشدو یابه صلاح جامعه،ازآن دونعمت بکارنگیرفته،ودرغفلت وپیروی ازشیطان وشهوات،خوشگذرانیهای دنیاوی ازآن دونعمت بکارگیرد،یقیناً که چنین شخصی فریب بسیاربزرگی خورده وخسران بی حدواندازه رامتحمّل شده است که جبران آن درحد امکان نخواهدبود.وازآن جهت که همه درذات خودقابل تغیراست،همیشه قدرت ،تندرستی وصحتمندی نیست.وهمیشه وقت فراغت ازمشاغل نیست اگریکی ازآندواست ممکن یکی دیگرنباشد.                                             

نیزشیخ عبدالفتاح چنین مثالی درشرح حدیث مذکوربیان کرده است که میفرماید:اول آنکسیکه صحتمندی وفراغت رادراطاعت ازخداوندYبکاربرد،اواست که گویا سبقت راربوده است.دوم کسی که صحت وفراغت راداشت ولی آنهارادرمعاصی ونافرمانی بسربرد،اواست که گوهرگیرانبهای عمرراازدست داده وروسیاهی رفتن به دوزخ را بدست خودبرای خودتهیّه نموده است.سوم آن کسی که ازآندونعمت نه کاری برای آخرت خود نمودونه هم خودرابه معاصی آلوده نموده است،اوست که مغبون وفریفته ی شیطان شده وخودرامحروم دنیا وآخرت کرده است.

مثال آن سه گروه شباهت به یکی ازاین سه نفراست:شخص اولی شباهت به کسی داردکه ،دردنیا برای خودبذروتخم کردوکشت نمودوآن کشت خویش را بطورمناسب آبیاری وحفاظت نمودودرموقعش آنرادروکرده وخرمن نمود وبعداًآنهاراذخیره نموده است .این است مثال همان شخص اولی که صحتمندی وفراغت خویش رادراطاعت پروردگارخویش بسربرده وسرانجام ازکار و حاصل زحمت خویش وازسرفرازی آخرت شادمان وخوشحال میباشد.                                           

مثال دومی آنست:که شخصی بذررادادوعوضش معاصی خریدوخودراآلوده کرد،نه یک حسرت وندامت دارد،بلکه چندین حسرت ،ازجهتی حسرت ازدست دادن تخم ،وازطرف دیگرآلوده شدن به گناه ...وسرانجام شرمساری وذلّت آخرت وترس رسیدن به عقوبت وعذاب جهنم.                                                                                                               

مثال سومی :مانندآن شخص که بذررابجایش گذاشت،نه آنرا کشت کرده ونه کشتی که آنرا آبیاری کند،وسرانجام موریان آنراخورد،وزمان خرمن هاازتخم وخرمن ازهر دوی دست خالی وتهی دست بوده ، است اوست که فریب نفس راخورده خواری وذلّت رانصیب شده است.                                                                                                                                  

درواقع آنحضرتrدرآن حدیث مذکور، کسی را که ازآندونعمت برخورداراست به یک تاجرتشبیه کرده ،وآندونعمت را به سرمایه تاجرتشبیه کرده است.همچنانکه یک تاجراگرسرمایه اش راعاطل وبدون معامله بگذارد،ویا اینکه آنرابدون فائده وبعوض همچون برف وامثال آن بدهدوآن برفها بدستش مانده وذوب شود،یقیناً که خسارتمندگردیده پس آن شخص که صحتمندی وفراغت خودرابه غفلت ویا بکارهای لاابالی دردنبال زینت وزرق وبرق دنیاوی صرف کرده است،نیزاین شخص خسارت کرده است ،ولی خسارت آن تاجر با خسارت این شخص خیلی فرق دارد.زیراکه ممکن است آن تاجربتواندازیک طریقی دوباره آن سرمایه اش رابدست آورد ،ولی این شخص که آندونعمت راازدست داده وبه همان غفلت خویش وفات نموده است،ازکجا وچیطورمیتواندباردیگرآنهارابدست بیآورد.بناء براین توضیح دانسته شد که مشابهت آن شخص به آن تاجرتنها دروجه خسارت است نه درمساوات وبرابری دربین آندوخسارت.

پس بر ما لازم است تا از این دو نعمت بزرگ، ضمن یک برنامه ریزی دقیق در حد توان،مان استفاه لازم وضروری را ببریم.

          پا نوشت ها:

1- امام محمدغزالی،احیاءعلوم الدین،ج 5،ص631.

2- دکتور یوسف قرضاوی،ا رزش وقت درزندگی انسان،مترجم:دکتورمحمودابراهیمی،بهار1379ه ش،ناشر:انتشارات کتاب،ص13.

3- سیّدابوالحسن ندوی،نبی رحمت،مترجم:مولانامحمدقاسم قاسمی،چاپ اول،بهار1380ه ش،ناشر:انتشارات شیخ الاسلام احمدجام،ص 402.

4- ابو غدّه عبدالفتّاح،ارزش وقت نزدعلماءاسلامی،مترجم:محمدعلی خالدی (سلطان العلماء)،تیرماه 1386ه ش،ناشر:ایلاف،ص 17.