مبحث دوم اهمیت وقت از دیدگاه سنت پیامبر اسلامr

مبحث دوم

اهمیت وقت از دیدگاه سنت پیامبر اسلامr

نویسنده : محمد اسماعیل حقانی

در سنت پیامبر اسلام r نیز از چندین جهت درمورد وقت تاکید شده است.که همه آنها بیانگرارزش واهمیت وقت است که اینک بنده بعضی از آنهاراذیلاً بیان مینمایم

           الف: از جهتی در فعل و عمل کردخود آنحضرت e است که ارزش وقت رانشان میدهد.چنانکه یک لحظه از عمر گرانبهای خویش را بغفلت و بدون عمل خیرنگذرانده اند، حتی که اکثر شب ها  را به قیام و اکثر روز ها را به صیام وجهادورهبری وپیشبردامورامت سپری کرده اند.

مثلاً در میدان جهاد بهترین رهبر و پیشرو جنگی بودند و در مسجد امام و پیشوا وخطیب و... بودند. بالآخره در همه عرصه های زندگی خویش چه شب و چه روز برای غمخواری امت همیشه در سعی و تلاش بودند.

    ب: ازجهت دیگر درسخنان زیبا وفرموده های گیراوشیوای آن حضرت rبه اهمیت وارزش وقت تأکید شده است ،که اینک بطورنمونه چندحدیث راازپیامبربزرگواراسلام درباره ارزش وقت ذکر مینمایم.                                               

1: چنانکه درحدیث شریف آمده است که رسول الله rروزی یکی از اصحاب خویش مخاطب قرار داده وبرایش چنین فرمودند:  « اغتنم خمساً قبل خمس، حیاتک قبل موتک و صحتک قبل سقمک وفراغک قبل شغلک و شبابک قبل هرمک و غناک قبل فقرک.»⁽¹⁾ترجمه: پنج چیز را قبل از پنچ چیز دیگر غنیمت بدان: زندگی خویش را پیش از مرگ ات، صحتمندی خویش ر ا پیش از مریضی ات، اوقات فراغتت ر ا پیش از مشغولیت ات، جوانی ات را پیش از پیری ات و بی نیازی خویش را پیش از فقارت.

                                                                                            اگرنظراندازیم متوجه خواهیم شد که یقیناً محور اصلی این سخن آن حضرتe غنیمت شمردن وقت است.که استتفاده مناسب ازتمامی بخشهای عمررابرای مامتذکّرشدند.زیراکه هرانسان دراین عمرخویش هرچندکه عمرکوتاهی هم باشد،به حالات واوقات گوناگونی مواجه میشود،که بعضی ازآنها برای انسان خوش لذّت،فرحت بخش ومناسب به نظرمیاید.وبعضی دیگرطوری است که به سختی ومشکلات بسیارزیادی برانسان تمام میشود.

بنابراین لازم است که هرانسان مسلمان طبق همان فرموده پیامبراکرمrدرهنگامیکه ازنعمت جوانی،صحتمندی وغیره برخورداراست،بایدآنهارا غنیمت دانسته واستفاده خوب ومناسبی راازآنهاببرد.وقبل ازآنکه این نعمت هاازدستش بروند،به شکرگذاری آنها اقدام عملی نماید.       

                                                                                                        البته که این سخن آنحضرت rیک نکته بسیارمهمی رانیزبرای ما فهمانیدوآن این است،که این نعمتها یکه شما حالا داریدازقبیل جوانی ،صحتمندی و...وقتی خواهدآمدکه ازدست شما بروندوآنگاه افسوس ،ندامت وحسرت خوردن هیچ دردی رادواء نمیکند.پس همین حالا متوجه باشید ازآن نعمتها درراهای خیروصلاح خویش ودیگران استفاده نمائد وطبق سنت پیامبراکرم rآنهارابکاربگیرید.

 2: در جای دیگر پیامبر اسلامe وقت واین عمر دنیوی را یکی از جمله آن نعمت های بسیار بزرگ قلمداد نموده اندکه هرانسان مکلف درروزقیامت درپیشگاه خداوندمتعالYازآنهاموردبازخواست وپرسش قرارخواهدگیرفت.                              

 چنانچه ازحضرت معاذابن جبلtروایت است که پیامبراکرم r  فرموده اند: « لن تزول قدما عبد یوم القیامه حتی یسال عن اربع خصال، عن عمره فیما افناه و عن شبابه فیما ابلاه و عن ماله من این اکتسبه و فیما انفقه و عن علمه ماذا عمل به»⁽²⁾

ترجمه: در روز قیامت هرگز گام های بنده خدا از میدان محاسبه تکان نمی خورد تا اینکه او را از چهار خصلت سوال کنند: اول اینکه عمر و اوقات زندگی خود را در چه چیز فنا کرده، دوم از جوانی اش که در چه راهی آنر ابه پیری رسانیده، سوم از مالش که آنر از کجا و از چه راهی بدست آورده و در چه راهی و چگونه آنر ا خرج کرده و چهارم از علم و دانش اش که با آن چه کاری کرده است.                          

این حدیث سرورکائناتrدرواقع مسؤلیت هرانسان رادرروزرستاخیزنشان میدهد.آنروزیکه تمام مخلوقات ازابتدائ دنیاتاانتهای آن همه درآنروزجمع میشوند،که هریک ازبندگان درپیشگاه خداوندمتعالYاحضارگردانیده شده وازاین چهارنعمت مذکوردرحدیث فوق موردپرسش قرار میگیرد.ولی اولتر ازهمه ازنعمت عمروبعداًازنعمت جوانی که بخشی ازعمرانسان است این طور سوال میشود:                                                                                              

که ای بنده من! عمرخویش رادرچه راهی ودنبال چه چیز های صرف کرده ئ درحالی که درعلم غیبی خداوندYودراعمالنامه هرشخص کاملاً معلوم وهویدا است که عمرخویش رادرچه حالتی ودنبال چه چیزی صرف کرده است ولی با آن هم هرانسان مورد سوال قرار میگیرد .پس این ازآن جهت است تا که برای دیگران معلوم ودرحضور کل عالم وتمام مخلوقات ثابت شود که این شخص سعیداست ویا شقی ،عمرخویش ودیگرنعمتهای خداوندی رادردنیادنبال شهوات واتباع نفس خویش صرف کرده که سرانجام در حضور آن جمع کثیرخواروذلیل قرارگردیده ومستحق عذاب سوزان جهنم گردد.ویا اینکه آن نعمتهای خداوندی را بنحو احسن ودراطاعت ازخداوندپاک وپیروی ازسنتهای رسول مقبولuصرف کرده که نهایتاً درحضورهمان جمع بزرگ کامیاب ومؤفق گردیده وبه لطف خداوندمتعالYبه جنت دایمی داخل گردد.                                                      

وازعلم ومال که دراین حدیث مذکور ذکرگدیده که درآن روزازهرانسان مکلف سوال میشوداگرچه هریکی ازآنان یک نعمت مستقلی هستند،ولی ازآن جهت که علم ویا مال ویاهردو دربخشی ازهمین دوره ی حیات ودرهمن زندگی دنیا به دست میآیند،پس میتوان گفت که سوال ازاین دونعمت بازهم درحقیقت به همان سوال ازعمرانسان بازمیگرددزیراکه عمر هرانسان درواقع مشتمل برتمام بخشهای زندگی اواست وعمرانسان مرکب ازسال،ماه،هفته،شب،روز،ساعت،دقیقه وثانیه است.که بطورعموم برای همه ی آنها نسبت به انسان عمراطلاق میشود.           وهمه حالاتی که برای انسان پدیدمیآیددرهمین اوقات است نه بیرون ازآن0

پس اینست وجه مناست ازجمع شدن این      چهارنوع درحدیث مذکور.                                         

پس باید انسان مسلمان درتمانی این بخشها ی مختلف زندگی خویش متوجه وبیدارباشدوازتمامی آنها دراین زندگی چندروزه ی خویش استفاده خوبی راببرد.                                                   

ودراین بخشهای عمر دنیاوی انسان به احوال مختلفی موجه خواهدشد ازقبیل فقروناتوانی،صحتمندی ومریضی وغیره ودرتمام اینهازندگی خویش راباتمام بخشهای زندگی آنحضرتrعیا رسازدمثلا: درهنگام مریضی خویش اقتدابه سیدکائینات نماید.                                                                                                          چنانکه درروایت صحیح آمده است که آنحضرت rدرهنگام مریضی(چندروزقبل ازرحلت شان)برای حضرت ابوبکرtدستورامام شدن رامیدهند تاکه برای مردم نمازرااداکند وخودشان به کمک دونفر،یکی حضرت عباس tودیگری حضرت علی ابن ابی طالب tبرای درک ثواب نمازجماعت ازخانه بیرون آمدند.(3)                                                                                            ودراین صورت است که به آن فرموده خداوندY(لقدکان لکم فی رسول الله اسوة حسنة)ماعمل کرده باشیم ومؤفقیت خودراحاصل نموده باشیم.                               3: در جای دیگری آن حضرتe نعمت فراغت وصحتمندی را یکی از جمله  نعمت های بسیار بزرگ و ارزنده بیان نموده اند، اما متاسفانه اکثر مردم قدرش را نمی دانند، چنانچه ازحضرت ابن عباسtروایت که رسول اللهr می فرمایند: « نعمتان من نعم الله،  مغبون فیهما کثیر من الناس: الصحه و الفراغ.» ⁽⁴⁾

ترجمه: دو نعمت از نعمت های خداوندY است که بسیاری مردم از  آن ها بی خبر اند، و آن ها عبارت اند از: سلامتی و فراغت. شیخ عبدالفتاح ابوالغده درکتاب خویش درشرح این حدیث شریف چنین میفرماید:النعمة مایتنعّم به الانسان ویستلذّه نعت چیزی است که خوشی ولذّت انسان درآن باشد.خواه به حواس ظاهری درک شودمثل:گوش،زبان،بینی،چشم وحتی تمام پوست بدن انسان.ویاازطریق حواس باطنی باشد مثل:فهم،هوش،حافظه وادراک یک شی ویایک مطلب وغیره.                        

صحت:بمعنی سالم بودن وعیب نداشتن اعضای ظاهری وباطنی است-وکلمه غبن:بمعنی فریب خوردن است .وکله الفراغ:بمعنی فارغ بودن ازدیگرمشاغل وموانع دنیاوی است.پس مفهوم کلی حدیث مذکور اینست،کسیکه ازنعمت صحتمندی وفراغت برخورداراست ودرعین حال برای شکرگذاری آنها واداءحقوق اللهYوحقوق الناس،وکارهای خیریه ی که به صلاح خودش مربوط باشدو یابه صلاح جامعه،ازآن دونعمت بکارنگیرفته،ودرغفلت وپیروی ازشیطان وشهوات،خوشگذرانیهای دنیاوی ازآن دونعمت بکارگیرد،یقیناً که چنین شخصی فریب بسیاربزرگی خورده وخسران بی حدواندازه رامتحمّل شده است که جبران آن درحد امکان نخواهدبود.وازآن جهت که همه درذات خودقابل تغیراست،همیشه قدرت ،تندرستی وصحتمندی نیست.وهمیشه وقت فراغت ازمشاغل نیست اگریکی ازآندواست ممکن یکی دیگرنباشد.                                             

نیزشیخ عبدالفتاح چنین مثالی درشرح حدیث مذکوربیان کرده است که میفرماید:اول آنکسیکه صحتمندی وفراغت رادراطاعت ازخداوندYبکاربرد،اواست که گویا سبقت راربوده است.دوم کسی که صحت وفراغت راداشت ولی آنهارادرمعاصی ونافرمانی بسربرد،اواست که گوهرگیرانبهای عمرراازدست داده وروسیاهی رفتن به دوزخ را بدست خودبرای خودتهیّه نموده است.سوم آن کسی که ازآندونعمت نه کاری برای آخرت خود نمودونه هم خودرابه معاصی آلوده نموده است،اوست که مغبون وفریفته ی شیطان شده وخودرامحروم دنیا وآخرت کرده است.

مثال آن سه گروه شباهت به یکی ازاین سه نفراست:شخص اولی شباهت به کسی داردکه ،دردنیا برای خودبذروتخم کردوکشت نمودوآن کشت خویش را بطورمناسب آبیاری وحفاظت نمودودرموقعش آنرادروکرده وخرمن نمود وبعداًآنهاراذخیره نموده است .این است مثال همان شخص اولی که صحتمندی وفراغت خویش رادراطاعت پروردگارخویش بسربرده وسرانجام ازکار و حاصل زحمت خویش وازسرفرازی آخرت شادمان وخوشحال میباشد.                                           

مثال دومی آنست:که شخصی بذررادادوعوضش معاصی خریدوخودراآلوده کرد،نه یک حسرت وندامت دارد،بلکه چندین حسرت ،ازجهتی حسرت ازدست دادن تخم ،وازطرف دیگرآلوده شدن به گناه ...وسرانجام شرمساری وذلّت آخرت وترس رسیدن به عقوبت وعذاب جهنم.                                                                                                               

مثال سومی :مانندآن شخص که بذررابجایش گذاشت،نه آنرا کشت کرده ونه کشتی که آنرا آبیاری کند،وسرانجام موریان آنراخورد،وزمان خرمن هاازتخم وخرمن ازهر دوی دست خالی وتهی دست بوده ، است اوست که فریب نفس راخورده خواری وذلّت رانصیب شده است.                                                                                                                                  

درواقع آنحضرتrدرآن حدیث مذکور، کسی را که ازآندونعمت برخورداراست به یک تاجرتشبیه کرده ،وآندونعمت را به سرمایه تاجرتشبیه کرده است.همچنانکه یک تاجراگرسرمایه اش راعاطل وبدون معامله بگذارد،ویا اینکه آنرابدون فائده وبعوض همچون برف وامثال آن بدهدوآن برفها بدستش مانده وذوب شود،یقیناً که خسارتمندگردیده پس آن شخص که صحتمندی وفراغت خودرابه غفلت ویا بکارهای لاابالی دردنبال زینت وزرق وبرق دنیاوی صرف کرده است،نیزاین شخص خسارت کرده است ،ولی خسارت آن تاجر با خسارت این شخص خیلی فرق دارد.زیراکه ممکن است آن تاجربتواندازیک طریقی دوباره آن سرمایه اش رابدست آورد ،ولی این شخص که آندونعمت راازدست داده وبه همان غفلت خویش وفات نموده است،ازکجا وچیطورمیتواندباردیگرآنهارابدست بیآورد.بناء براین توضیح دانسته شد که مشابهت آن شخص به آن تاجرتنها دروجه خسارت است نه درمساوات وبرابری دربین آندوخسارت.

پس بر ما لازم است تا از این دو نعمت بزرگ، ضمن یک برنامه ریزی دقیق در حد توان،مان استفاه لازم وضروری را ببریم.

          پا نوشت ها:

1- امام محمدغزالی،احیاءعلوم الدین،ج 5،ص631.

2- دکتور یوسف قرضاوی،ا رزش وقت درزندگی انسان،مترجم:دکتورمحمودابراهیمی،بهار1379ه ش،ناشر:انتشارات کتاب،ص13.

3- سیّدابوالحسن ندوی،نبی رحمت،مترجم:مولانامحمدقاسم قاسمی،چاپ اول،بهار1380ه ش،ناشر:انتشارات شیخ الاسلام احمدجام،ص 402.

4- ابو غدّه عبدالفتّاح،ارزش وقت نزدعلماءاسلامی،مترجم:محمدعلی خالدی (سلطان العلماء)،تیرماه 1386ه ش،ناشر:ایلاف،ص 17.