سلسله های روایت امام ابو حنیفة (رحمه الله )

           سلسله های روایت امام ابو حنیفة (رحمه الله )   

     نویسنده : محمد طاهر (قاسمی)

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله ، و الصلاة و السلام علی رسول الله ، و علی آله و اصحابه و من والاه .

اما بعد :

آنچه از خلال مسانید پانزده گانه امام ابو حنیفة (رح) پیدا است ، بدون تردید او یکی از ائمهء حدیث بوده که این موضوع بر هیچ محققی نا آشنا نیست ، اگر چه خود به تدوین این مسانید اقدام ننموده ؛ بلکه دانشمندان و محدثان مشهور بعد از وی به تسنید روایات موصوف اقدام کرده اند .

 امام بزرگوار در حدیث دارای سلسله های مشهوری است که این سلسله ها شامل (اُحادیات) و (ثُنائیات) و (ثُلاثیات) و ... می باشد ، صحت و قوت احادیثی که دارای کوتاترین سلسله و در عین حال از افراد دارای ثقة روایت شده باشد ، بر هیچ محقق و مُحَدِّثی پوشیده نیست.

در این جای هیچ گونه شکی باقی نخواهد ماند که امام بزرگوار زمان صغار صحابه و کبار تابعین را درک نموده و دلیلی هم وجود ندارد که دارای سلسله های کوتاه و انباشته از راویان متفق التوثیق نباشد .

هر چند سلسله های امام بزرگوار زیاد و بی شمار است ، طوری که از خلال مسانیدش به چشم می خورد به صد ها سلسله می رسد  و ذکر همهء آنها از حوصلهء این مختصر بیرون است ، با این وصف به ذکر یک سلسله از (اُحادیات) و دو سلسله از (ثُنائیات) و یک سلسله هم از (ثُلاثیات) اکتفاء می نمائیم . 

الف – سلسله (احادیات) :

عبارت از سلسله روایتی است که میان شخص ونبی اکرم (ص) فقط یک شخص قرار دارد.

مانند روایت امام ابو حنیفة از انس بن مالک (رض) ^([1]) .  

توضحیاتی پیرامون این سلسله از دید علمای جرح و تعدیل :

1 – امام ابو حنیفة (رحمه الله) :

طوری که به همگان روشن است امام ابو حنیفة (رح) در سال (80 هـ ق) در شهر کوفه عراق در عهد اموی ها تولد شده و در سال (150هـ ق) در شهر بغداد در عهد عباسی های و به عمر (70) سالگی از دار فانی رحلت نموده است .

 اولاً – توثیق یحی بن مَعِین ^([2]) :

خطیب بغدادی (م 463 هـ) به سندش از یحی بن معین روایت دارد که او گفت : امام ابو حنیفة در حدیث ثقة است ، حدیثی را روایت نمی کرد مگر اینکه حفظ می داشت ؛ و حدیثی را که حفظ نمی داشت روایت نمی کرد ^([3]) .

  و باز روایت شده که در مورد امام ابو حنیفة از امام یحی بن معین سوال می شود که آیا او در فن حدیث ثقة است ؟ یحی بن معین در پاسخ می گوید : بلی ثقة ثقة است ، و به خدا سوگند او پرهیزگارتر از این است که دورغ ببندد ، و او بزرگوارتر از این است ^([4]) .

و همچنان از یحی بن معین سوال شده که آیا سفیان از امام ابو حنیفة حدیث روایت نموده ؟ گفت : بلی ، ابو حنیفة ثقة و صدوق در فقه و حدیث بوده و در دین خویش محفوظ و سالم است ^([5]) .

و باری از یحی بن معین در باره امام ابو حنیفة پرسیده شد و در پاسخ گفت : او در نزد ما از اهل صدق بوده ، و از اهل کذب نیست ^([6]) .

طوری که از فقرات فوق پیدا است امام یحی بن معین در توثیق امام ابو حنیفة از کلمات تعدیل همانند : ثقة و ثقة ثقة و صدوق و اهل صدق استفاده نموده و او را نه تنها ثقة در حدیث می داند ، بلکه به توثیق او در فقه نیز اعتراف می کند ، و از برخی اوهام همانند : کذب و سوء حفظ مبرا دانسته و با صیغهء سوگند سخن خویش را مؤکد ساخته و بر ورع و تقوای امام تاکید دارد .

ثانیاً – توثیق عبد الله بن المبارک ^([7]) :

عبد الله بن المبارک از جمله کسانی است که خیلی در وصف امام ابو حنیفة سخن گفته و شعر سروده است ، و کتب تاریخ بهترین گواه و شاهد از ستایش و توصیف های ابن المبارک در شأن امام ابو حنیفة است . روزی از ابن المبارک پرسیده شد : آیا امام مالک فقیه تر است و یا امام ابو حنیفة ؟ پاسخ داد : امام ابو حنیفة فقیه تر بود ^([8]) .

و باری از وی روایت شده که – می گفت - : امام ابو حنیفة فقیه ترین اهل زمین در زمانش است ^([9]) .

در این مورد شکی نیست که کلمه فقیه کلمهء عام و جامعی است ؛ که این را سلف صالح جزء بر کسانی که از لحاظ روایت و درایت بر حدیث مسلط نمی بود و در عین حال با لباس تقوی و زهد مزین نمی بود ، اطلاق نمی کرد .

ثالثاً – توثیق امام ابو داود سجستانی ^([10]) :

امام ابو داود سجستانی می گوید : خداوند امام مالک را رحمت کند او یک امام بود ، و خداوند امام شافعی را رحمت کند او یک امام بود و خداوند متعال امام ابو حنیفة را رحمت کند او یک امام بود^([11]) .

این قول امام ابو داود بدون شک در عدالت امام بزرگوار و ائمهء دیگر شهادتی بزرگ است ؛ زیرا اعتراف امام ابو داود به امامت این بزرگواران که البته خود از ائمهء حدیث و حفاظ و مصنفین این فن است ، بیانگر جایگاه رفیعی امامان بزرگوار در فن حدیث بوده و کاملترین کلمهء تعدیل است که در وصف ایشان بیان شده است .

مشایخی دیگر از سلف صالح  در توثیق و تعدیل امام ابو حینفة (رحمه الله) قول نموده اند که فقط در این جا به ذکر اسمای ایشان اکتفاء می نمائیم همانند : شعبة بن الحجاج (متوفای 160 هـ) - ملقب به امیر المؤمنین در حدیث و از بنیان گذاران نخستین علم جرح و تعدیل و تفتیش در حدیث - ، اسرائیل بن یوسف ( متوفای 160 هـ) ، امام مالک بن انس (متوفای 179 هـ) ، امام محمد بن ادریس شافعی (متوفای 204 هـ) ، و امام احمد بن حنبل (متوفای 214 هـ) ، سهل بن مزاحم (متوفای 211 هـ) ، علی بن عاصم (متوفای 221 هـ) ، مسعر بن کدام (متوفای 155هـ) ، الفضیل بن عیاض (متوفای 187 هـ) ، ابو بکر بن عیاش (متوفای 194 هـ) و دیگران .

و متأخرین نیز در این راستا ساکت ننشسته بلکه در مورد ابراز نظر نموده از آن جمله : شیخ ابو عبد الله صیمری (متوفای 430 هـ) ، خطیب بغدادی (متوفای 463 هـ) ، حافظ ذهبی (متوفای 748هـ) ، شیخ الاسلام ابو العباس ابن تیمیة (متوفای 728 هـ) ، حافظ ابن کثیر (متوفای 794 هـ) ، امام حافظ ابن حجر (متوفای 852 هـ) و امام جلال الدین سیوطی (متوفای 911 هـ) و دیگران ، که در کتاب های ایشان از امام ابو حنیفة به عنوان امام و قدوة در علم و دین یاد آوری نموده وبرخی از این بزرگان نیز دست به تألیفاتی مستقل در مناقب امام بزرگوار و تلامیذ ایشان زده اند که تألیفاتی ایشان بی نیاز از تعریف است .

2 – انس بن مالک (رض) :

ابو حمزة انس بن مالک بن نضر بن ضمضم نجاری خزرجی انصاری ، صحابه جلیل القدر ، تقریباً (10) سال قبل از هجرت در مدینه منورة تولد شده است ، و در مدینه منوره در خدمت نبی اکرم (ص) قرار داشت تا اینکه مبارک از دنیا رحلت نمود ، و نبی اکرم (ص) برایش دعای برکت نموده که در نتیجه از معمرترین اصحاب گردیده و خیر و برکات در اولاد و اموالش مشاهده می شد ، از مکثرین روایات به حساب می آید ، و از نبی کریم (ص) و از کبار صحابه روایت دارد که مجموع روایات وی به (2286) حدیث می رسد ، و جمع کثیری از تابعین که به عدد حصر نمی شود از وی روایت کرده اند ، همانند : سعید بن جبیر (متوفای 95 هـ) امام سعید بن المسیب (متوفای 94 هـ) ، عامر الشعبی (متوفای 103 هـ) ، امام حسن البصری (متوفای 110 هـ) ، زید بن اسلم (متوفای 136 هـ) ، امام ابو حنیفة (متوفای 150 هـ) و دیگران ، و در سال (93 هـ ق) در شهر بصرة عراق از دار فانی رحلت نمود ^([12]) .

طوری که هویدا است خداوند متعال در قرآن خویش و نبی اکرم (ض) در سنت خویش اصحاب کرام را تعدیل نموده اند ، بناءً افرادی که صحبت آنها با نبی اکرم (ص) ثابت شود ، تعدیل و توثیق آنها قطعی بوده ، و غیر قابل مناقشه است.

امام ابو حنیفة با انس بن مالک (رض) ملاقات کرده و از وی حدیث روایت نموده است ، و این ملاقات وی به حد شهرت رسیده است ، امام ابو حنیفة نه تنها با او بلکه با معمرین دیگر از اصحاب الرسول (ص) نیز دیدار کرده است ، که علمای بزرگی این دیدار ها را نقل نموده و به صحت آنها قول نموده اند ^([13]) .

ب – سلسله (ثنائیات) :

عبارت از سلسله روایتی است که میان شخص و نبی اکرم (ص) فقط دو شخص قرار دارد .

در این بخش دو سلسله را ذکر خواهیم کرد :  

اول - سلسله روایت امام ابو حنیفة از نافع – مولی ابن عمر – و از عبد الله بن عمر (رض) ^([14]).

توضحیاتی پیرامون این سلسله از دید علمای جرح و تعدیل :

1 – امام ابو حنیفة رحمه الله :

توثیق و تعدیل امام ابو حنیفة پیشتر ذکر شد .   

2 – نافع – مولی ابن عمر- : 

امام نافع یکی از اعلام روایت و درایت علم حدیث و از ائمه و علمای کبار مدینه منورة است از حضرات صحابه همانند : مولایش عبد الله بن عمر (م 73 هـ) وعَائِشَة ام المؤمنین (م 58 هـ) ، وأَبو هُرَیْرَةَ (م 59 هـ) ، وأم سَلَمَةَ ام المؤمنین (م 62 هـ) ، ورافع بْن خُدَیْج ( م 74 هـ) و دیگران حدیث روایت کرده است ، و جمع کثیری نیز از وی روایت حدیث نموده اند ، همانند : ابن شهاب الزهری (م 124 هـ) ، أَوزاعیّ (م 157 هـ) ، امام مالک بن أنس (م 173 هـ) ، امام ابو حنیفة (م 150هـ) و دیگران . وی در زمان خلاف حضرت عثمان تولد شده و در سال (117 هـ) دار فانی را وداع گفت ، امام بخاری و امام مسلم و اصحاب سنن و دیگران از وی حدیث روایت کرده اند ^([15]) .

ابو یعلی خلیلی (متوفای 446 هـ) می گوید : نافع - مولی ابن عمر - از ائمهء تابعین اهل مدینه منوره است امامی در علم ، بالاتفاق ثقة و صحیح الروایة می باشد ^([16]) .

علامة ابن کثیر در توثیق نافع - مولی ابن عمر - می گوید : وی از ثقات و نبلاء و از ائمهء بزرگ می باشد ^([17].

امام بخاری (م 256 هـ) و دیگران در توثیق سلسله های روایتی نافع می گوید : سلسله امام مالک بن انس از نافع - مولی ابن عمر - از ابن عمر ، اصح الاسانید می باشد^([18]) .

پس نافع – مولی ابن عمر – از محدود راویان حدیث است که همه به جلالت و توثیق او اتفاق دارد ، طوری که برخی ائمهء برجستهء فن ، سلسله هایش را از اصح الاسانید می داند .

3 – عبد الله بن عمر (رض) :

ابو عبد الرحمن عبد الله بن عمر بن الخطاب عَدَوی صحابی الجلیل القدر و شخصی سخاوت مند ، از مکثرین در حدیث و از فقهاء و از علمای صحابه ، و در سال سوم بعثت در مکه مکرمة چشم به جهان گشود ، و با اسلام بزرگ شده و در ده سالگی به مدنیه منورة هجرت نمود و و در فتح مکه مکرمة اشتراک داشت ، و در غزوات مختلف و فتوحات اسلامی نقش بارزی را ایفاء کرد ، و در اخیر عمر از نعمت بینائی محروم شد و حدود (2630) حدیث از وی روایت شده است ، که این احادیث را اصحاب صحاح و سنن و دیگران روایت نموده اند ، سر انجام در سال (73 هـ ق) در مکه مکرمة به سوی دیار باقی شتافت ^([19]) .

طوری که پیشتر گذشت اصحاب کرام تعدیل و توثیق آنها نظر به نصوص قرآنی و سنت نبوی قطعی بوده ، و غیر قابل مناقشه است .

دوم – سلسله روایت امام ابو حنیفة از عکرمة از عبد الله بن عباس (رض) ^([20]).

توضحیاتی پیرامون این سلسله از دید علماء جرح و تعدیل :

1 – امام ابو حنیفة (رحمه الله) :

در مورد امام ابو حنیفة توضیحات مفصل ارائه شده و پیشتر دیدگاه علمای جرح و تعدیل نیز بیان شد .

2 – عکرمة - مولی ابن عباس - :

ابو عبد الله عکرمة بن عبد الله بربری از موالی عبد الله بن عباس و ازکبار تابعین و از مخازن علم روایت و درایت و از اعلام و نخبگان علم تفسیر و از یکی از تلامیذ نامدار مدرسه تفسیر در مکة المکرمة به ریاست عبد الله بن عباس (رض) بود ، و در سال (25 هـ ق) تولده شده ، از حضرات صحابه همانند : عبد الله عباس (م 68 هـ) و ابو سعید الخدری (م 73 هـ) و عایشة ام المؤمنین (م 58 هـ) و دیگران روایت نموده ، و ده ها نفر از تابعین کرام و صد ها تن از اتباع تابعین از وی روایت کرده اند ، و همهء عمر خویش را صرف تعلیم و تعلم نمود ، و در حیات عبد الله بن عباس فتوای صادر می کرد ، و از سرزمین های مختلف اسلامی در شرق و غرب دیدار نموده و در هر کجائی به تعلیم و آموزش مردم می پرداخت ، و در نهایت مطاف در سال (104 هـ ق) در مدینة منورة از جهان فانی رحلت نمود ^([21].

امام بخاری ، امام مسلم ، اصحاب سنن ، مسانید و دیگران از وی روایت حدیث کرده اند.

امام عِجلی (متوفای 261 هـ) او را ثقة دانسته آنچه را که به وی منسوب شده ، نادرست می خواند ^([22]) .

و امام یحی بن مَعین (متوفای 233 هـ) نیز او را ثقة می داند^([23]) .

و حافظ ابن حبان بُستی (متوفای 354 هـ) او را از جملهء ثقات ذکر کرده است ^([24]) .

امام ذهبی (متوفای 748هـ) می گوید : و هر کسی که از او در صحیح بخاری و صحیح مسلم حدیثی روایت شده باشد ، از پل عبور کرده است ، و هیچ انصرافی از تعدیل توثیقش نیست ، مگر به دلیلی روشن و هویدا ^([25]).

پس نتیجه می گیریم که عکرمة – مولی ابن عباس – بدون تردید از جملهء ثقات و رجال برتر حدیث بوده و از اعلام نامدار علم روایت و درایت است .

 3 – عبد الله بن عباس (رض) :

ابو الجلیل عبد الله بن عباس بن عبد المطلب هاشمی قرشی ، حبر الامة ، ترجمان القرآن ، و شاه مفسرین ویکی از فقهای صحابه ، رئیس مدرسه تفسیر در مکة المکرمة ، سه سال پیش از هجرت در مکة المکرمة تولد شده و در عصر نبوت رشد یافته ، و صحبت نبی کریم (ص) را لازم گرفت ، و با وجود سن خوردش حضرت عمر (رض) در زمان خلافتش با او همانند بزرگان صحابه و اصحاب بدر برخورد می کرد و گاهی بر آنان ترجیحش می داد و برخی اوقات در امور مسلمانان از وی مشورت می خواست ، از مکثرین در حدیث است طوری که از او بیش از (1660) در صحاح و سنن مسانید و .... روایت شده و آثار زیادی نیز از وی در تفاسیر بالمأثور نقل شده است ، وصد ها نفر از وی روایت کرده اند ، در مکة المکرمة در مسجد الحرام مصروف تدریس بود ، در جنگ های (جمل) و (صفین) در کنار حضرت علی (رض) قرار داشت ، و در اخیر عمر بینائی خویش را از دست داد ، و سر انجام در سال (68 هـ. ق) در شهر طایف به سوی دیار باقی شتافت ^([26]) .   

طوری که پیشتر گذشت اصحاب کرام از توثیق و تعدیل علمای جرح و تعدیل بی نیاز است؛ زیرا تعدیل و توثیق آنان را خداوند متعال در قرآن کریم و نبی اکرم (ص) در سنت خویش بیان فرموده است . 

ج – سلسله (ثلاثیات) :

عبارت از سلسله روایتی است که میان شخص و نبی اکرم (ص) فقط سه شخص قرار دارد.

مانند روایت امام ابو حنیفة از محمد بن مسلم - ابن شهاب زهرى – از امام سعید بن المسیب از ابو هریرة (رض) ^([27]).

توضحیاتی پیرامون این سلسله از دید علمای جرح و تعدیل :

1 – امام ابو حنیفة (رحمه الله) :

پیشتر توضیحات مفصل داده شد .

2 – محمد بن مسلم - ابن شهاب زهری - :

 ابو بکر محمد بن مسلم بن عبد الله بن شِهَاب زهری ، یکی از اعلام و نخبگان و حفاظ و دانشمدان روایت و درایت است ، تابعی جلیل القدر و از اهل مدینه منورة بود ، در سال (58هـ ق) دیده به جهان گشود ، و نخستین کسی بود که به تدوین حدیث پرداخت ، و دو هزار دو صد (2200) حدیث حفظ داشت که نیمی از آنان به نبی اکرم (ص) مرفوع می شود ، و از حضرات صحابه همانند حضرت عبد الله بن عمر (متوفای 73 هـ) و جابر بن عبد الله (متوفای 78 هـ) و انس بن مالک (متوفای 93 هـ) و ... روایت دارد و از حضرات تابعین کبار نیز همانند سعید بن المسیب (متوفای 94 هـ) و عروة بن الزبیر (متوفای 93 هـ) و علی بن الحسین زین العابدین (متوفای 94 هـ) و خارجة بن زید بن ثابت (متوفای 99 هـ) و .... روایت نموده است ، و از او جمع کثیری از تابعین و اتباع تابعین همانند عطاء ابن ابی رباح (متوفای 114 هـ) و عمر بن عبد العزیز (متوفای 101 هـ) و ابو حنیفة (متوفای 150 هـ) و مالک بن انس (متوفای 179 هـ) و دیگران روایت کرده اند ، و در سال (125 هـ ق) در منطقهء (شغب) در حدود مزری میان فلسطین و حجاز چشم از جهان فروبست ^([28]) .

امام بخاری ، امام مسلم ، اصحاب سنن ، مسانید و دیگران از وی روایت حدیث کرده اند.

و پیشتر قول امام ذهبی در این مورد گذشت که وجود روایت شخص در صحیح بخاری و صحیح مسلم برایش توثیق و تعدیل محسوب شده ، و تا زمانی که دلیل روشن بر تجریحش وارد نشود ، حکم به تعدیل و توثیق او می شود .

امام عجلی او را تابعی خوانده و در جمع ثقات ذکر کرده است ^([29]) .

و حافظ ابن حبان او را از جملهء ثقات ذکر کرده ، و می افزاید : که با بیش از ده نفر از اصحاب الرسول (ص) ملاقات کرده ، و در مورد حفظ و اتقانش می گوید : حافظ تر و برتر اهل زمان خود به سیاق متون روایات بود ^([30]) .

امام ذهبی او را در جمله حفاظ ذکر کرده و او را لقب اعلم الحفاظ داده است ، و از ایوب سختیانی (متوفای 131 هـ) نقل می کند که : من از او عالم تر ندیده ام ^([31]) .

و رتبهء او در نزد حافظ ابن حجر عسقلانی : فقیه ، عالم حجاز و شام ، حافظ  و یکی از اعلام می باشد ^([32]) .

  علامة سیوطی (متوفای 911 هـ) او را در جمع حفاظ و یکی از اعلام ذکر کرده است و از لیث بن سعد (متوفای 175 هـ) نقل می کند که : من عالمی جامع تر و داناتر از ابن شهاب زهری ندیده ام ^([33]) .

پس نتیجه می گیریم که محمد بن مسلم – ابن شهاب زهری - بدون شک از جملهء حفاظ و اعلام روایت و درایت واز ثقات و رجال برتر حدیث و فقه است .

3 – امام سعید بن المسیب :

ابو محمد سعید بن المسیب بن حزن بن ابو وهب مخزومی قریشی ، از کبار تابعین و یکی از فقهای هفتگانهء مدینه منورة - در زمانش - ، در سال (13 هـ ق) زاده شد ، و او کسی است که میان حدیث و فقه و ورع و زهد جمع کرد ، و از طریق تجارت روغن امرار معیشت می کرد ، هیچ بخششی را از کسی نمی پذیرفت ، حافظ ترین مردم به احکام و قضاوت های حضرت عمر فاروق بود طوری که او را به روایت عمر فاروق مسمی کرده اند ، و با حکومت اموی ها در ستیز بود ، و بالاثر حبس زندان را نیز تجربه کرد ، و در تعبیر رؤیا نیز شهرت داشت ، و بیش از پنجاه نفر از حضرات صحابه روایت کرده است ، همانند : عثمان بن عفان (متوفای 35 هـ) ، علی بن ابی طالب (متوفای 41 هـ) ، عبد الله بن مسعود (متوفای 32 هـ) ، عبد الله بن عباس (متوفای 68 هـ) ، عبد الله بن عمر (متوفای 73 هـ) ، عبد الله بن عمرو بن العاص (متوفای 65 هـ) ، ابوهریرة (متوفای 59 هـ) ، عایشة ام المؤمنین (متوفای 58 هـ) ، انس بن مالک (متوفای 93 هـ) و دیگران (رضوان الله علیهم) ، و جمع بزرگی از تابعین که تعداد ایشان به صد ها نفر می رسد از وی روایت کرده اند ، همانند : محمد بن مسلم - بن شهاب زهری – (متوفای 125 هـ) ، قتادة بن دعامة سدوسی (متوفای 118 هـ) ، علی بن زید بن جدعان (متوفای 131 هـ) ، حماد بن ابی سلیمان (متوفای 132 هـ) ، عمر بن عبد العزیز (متوفای 101 هـ) و دیگران ، و سر انجام در سال (94 هـ ق ) در مدینه الرسول دار فانی را بدورد گفت ^([34]) .

امام بخاری ، امام مسلم ، اصحاب سنن ، مسانید و دیگران از وی روایت حدیث کرده اند.

و پیشتر قول امام ذهبی در مورد وجود روایت شخص در صحیحین گذشت .

امام عجلی او را در جمع ثقات ذکر کرده و می گوید : سعید بن المسیب شخص تابعی ، ثقة ، صالح و فقیه بود ^([35]) .

حافظ ابن حبان او را در جمع ثقات ذکر کرده و می گوید : او از سادات تابعین از لحاظ فقه ، دیانت ، ورع ، علم ، عبادت و فضیلت بود ^([36]).

امام ذهبی در جمع حفاظ ذکر کرده می گوید : او إمام  و شیخ الإسلام و فقیه مدینة  و از اجل تابعین می داند ، و از امام قتادة بن دعامة سدوسی (متوفای 118 هـ) نقل می کند که : من شخصی داناتر از سعید بن المسیب ندیده ام ^([37]) .

حافظ ابن حجر عسقلانی او را یکی از علماء أثبات و یکی از فقهای کبار می داند و از علی بن المدینی استاد امام بخاری (متوفای 234 هـ) نقل می کند که : من در تابعین از سعید بن المسیب وسیع تر در علم سراغ ندارم ^([38]) .

 پس نتیجه می گیریم که سعید بن المسیب بدون شک از جملهء اجل التابعین و علماء اثبات و فقهاء کبار و حفاظ و اعلام روایت و درایت و از ثقات و رجال برتر حدیث و فقه است .

4 – ابو هریرة (رض) :

عبد الرحمن بن صخر دوسی معروف به ابوهریرة ، صحابی جلیل القدر ، (12) سال پیش از هجرت تولد شد ، و در زمان جاهلیت فردی ضعیف و یتیم بود ، به مدینه آمد و نبی اکرم (ص) در خیبر به سر می برد ، بعد از تشریف آوری نبی اکرم (ص) از غزوهء خیبر در سال هفتم هجری مسلمان شد ، و مصاحبت نبی کریم (ص) را لازم گرفت ، و از همهء اصحاب پیامبر خدا (ص) احادیث بیشتری حفظ داشت ، و یکی از مکثرین روایت حدیث است ، طوری که (5374) حدیث از وی روایت شده است، و تقریباً بیش از هشتصد (800) صحابی و تابعین از وی حدیث روایت کرده اند ، مدتی والی مدینه منورة شد ، و زمانی که حضرت عمر فاروق به خلافت رسید او را کار دار خود در بحرین منصوب کرد ، پس از مدتی مشاهده کرد که در اشتغال به عبادت افراط می کند و به امور حکومت داری نمی رسد ، سپس معزولش نمود ، بعد از مدتی از وی دوباره خواست که کاردار شود ، ولی او سر باز زد و نپذیرفت ، و بیشتر اوقات خویش را در مدینه منوره سپری نمود ، و در آن جا فتوای می داد ، و سر انجام در سال (59 هـ ق) در مدینه منورة جان به جان آفرین تسلیم کرد ^([39]) .

پیشتر رابطه به تعدیل و توثیق صحابه مفصل بیان شد. 

نتیجه گیری :

از خلال سطور فوق ، نتایج ذیل را درمی یابیم :

1 – تابعی بودن امام ابو حنیفة ؛ طوری که از خلال سلسله های او پیدا است ، امری است غیر قابل انکار ، چنانکه همگان بدان اعتراف دارند .

2 – امام ابو حنیفة زمان صغار صحابه و کبار تابعین را در یافته و با صغار تابعین معاصر بوده و برای کبار اتباع تابعین استاذی کرده است .

3 – امام ابو حنیفة از محدود کسانی است که مخالف و موافق برایش اعتراف دارند .

4 - امام ابو حنیفة نه تنها امامی در فقه بلکه امامی در حدیث شریف نیز می باشد .

5 - امام ابو حنیفة از میان ائمه دیگر مذهب اهل سنت دارای سلسلهء (احادیات) می باشد.

6 - اسناد روایت حدیث امام ابو حنیفة از قوت و مقبولیت خاصی برخودار است که اسناد دیگران به این سطح نمی باشد .

7 - کوتاه بودن اکثر سلسله های امام ابو حنیفة در حدیث برای هیچ کسی پوشیده نیست .

8 – اکثر سلسله های امام ابو حنیفة به علماء صحابه و مکثرین آنها منتهی می شود.

9 – اکثر شیوخ امام ابو حنیفة اهل روایت و درایت است .

10 – امام ابو حنیفة در حقیقت همه احادیثی را که در می یافت - بر خلاف حفاظ دیگر حدیث – علاوه بر روایت شان از آنها احکام و مسایل گوناگون فقهی استنباط می کرد .

و صلی الله تعال علی خیر خلقه محمد و علی آله و اصحابه اجمعین .

---

[1] ) –  أبو نعیم أحمد بن عبد الله بن أحمد بن إسحاق بن موسى بن مهران الأصبهانی (المتوفى: 430هـ) ، مسند الإمام أبی حنیفة روایة أبی نعیم ، المحقق : نظر محمد الفاریابی ، الناشر : مکتبة الکوثر – الریاض ، الطبعة : الأولى، 1415 هـ) ، (ص 24) .

[2] ) – ابو زکریا ، یحی بن مَعِین بن عون بن زیاد یکی از علمای برجسته علم حدیث و از آگاهان بی رقیب فن اسماء الرجال  و از تاریخ نگارن نخبه است ، که در سال (158 هـ  ق ) در ولایت الانبار عراق تولد شده و در (233هـ ق) در سفر در حج در مدینه منورة داعی اجل را لبیک گفت. موصوف یکی از اعلام و رجال مطرح و در عین حال متشدد در (علم جرح و تعدیل) می باشد ، ائمه بزرگوار فن (حدیث) و (علم رجال) همانند احمد بن حنبل (م 241 هـ) و امام ذهبی (م 748 هـ) و امام ابن حجر عسقلانی (م 852 هـ) ضمن اعتراف به علم و درایت وی ، از ایشان توصیف نموده اند ، از وی آثار گران بهای نیز به ارث مانده است .

[3] ) – أبو بکر أحمد بن علی بن ثابت بن أحمد بن مهدی الخطیب البغدادی (المتوفى : 463هـ) ، تاریخ بغداد ، المحقق : الدکتور بشار عواد معروف ، الناشر : دار الغرب الإسلامی – بیروت ، الطبعة : الأولى، 1422هـ = 2002 م) ، عدد الأجزاء : 16) ، (ج 15 ص 573) .

و یوسف بن عبد الرحمن بن یوسف، أبو الحجاج، جمال الدین ابن الزکی أبی محمد القضاعی الکلبی المزی (المتوفى : 742هـ) ، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال ، المحقق : د. بشار عواد معروف ، الناشر : مؤسسة الرسالة – بیروت ، الطبعة: الأولى، (1400هـ = 1980م) ، عدد الأجزاء: 35 ) ، (ج 29 ص 424) . 

و شمس الدین أبو عبد الله محمد بن أحمد بن عثمان بن قَایْماز الذهبی (المتوفى : 748هـ) ، سیر أعلام النبلاء ، المحقق : مجموعة من المحققین بإشراف الشیخ شعیب الأرناؤوط ، الناشر : مؤسسة الرسالة ، الطبعة : الثالثة ، (1405 هـ = 1985 م) ، عدد الأجزاء : 25 (23 ومجلدان فهارس) ، (ج 6 ص 395) .

و مغلطای بن قلیج بن عبد الله البکجری المصری الحکری الحنفی ، أبو عبد الله ، علاء الدین (المتوفى : 762هـ) ، إکمال تهذیب الکمال فی أسماء الرجال ، المحقق : أبو عبد الرحمن عادل بن محمد - أبو محمد أسامة بن إبراهیم ، الناشر: الفاروق الحدیثة للطباعة والنشر ، الطبعة : الأولى، 1422 هـ‍‍ = 2001 م) ، عدد الأجزاء: 12) ، (ج 12 ص 56) .

و أبو الفضل أحمد بن علی بن محمد بن أحمد بن حجر العسقلانی (المتوفى : 852هـ) ، تهذیب التهذیب ، الناشر : مطبعة دائرة المعارف النظامیة ، الهند ، الطبعة: الطبعة الأولى ، 1326هـ ) ، عدد الأجزاء: 12) ، (ج 10ص450).

[4] ) – همان .

[5] ) – أبو عبد الله الصَّیْمَری الحنفی ، الحسین بن علی بن محمد بن جعفر (المتوفى : 436هـ) ، أخبار أبی حنیفة وأصحابه ، الناشر : عالم الکتب – بیروت ، الطبعة : الثانیة ، 1405هـ = 1985م) ، (ص 87 ) .

و خطیب بغدادی ، تاریخ بغداد ، (ج 15 ص 573) .

و أبو محمد محمود بن أحمد بن موسى بن أحمد بن حسین الغیتابى الحنفى بدر الدین العینى (المتوفى : 855هـ) مغانی الأخیار فی شرح أسامی رجال معانی الآثار ، تحقیق : محمد حسن محمد حسن إسماعیل ، الناشر : دار الکتب العلمیة ، بیروت – لبنان ، الطبعة : الأولى ، 1427 هـ = 2006 م) ، عدد الأجزاء : 3) ، (ج 3 ص 136) .

[6] ) – أبو زکریا یحیى بن معین بن عون بن زیاد بن بسطام بن عبد الرحمن المری بالولاء، البغدادی (المتوفى : 233هـ) ، معرفة الرجال عن یحیى بن معین وفیه عن علی بن المدینی وأبی بکر بن أبی شیبة ومحمد بن عبد الله بن نمیر وغیرهم/ روایة أحمد بن محمد بن القاسم بن محرز ، المحقق : الجزء الأول : محمد کامل القصار ، الناشر : مجمع اللغة العربیة – دمشق ، الطبعة : الأولى ، 1405هـ = 1985م) ، عدد الأجزاء : 2) ، (ج 1 ص 179) .

و خطیب بغدادی ، تاریخ بغداد ، (ج 15 ص 573) .

و یوسف بن عبد الرحمن بن یوسف المزی ، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال ، (ج 29 ص 424) .

و أبو الفداء إسماعیل بن عمر بن کثیر القرشی البصری ثم الدمشقی (المتوفى: 774هـ) ، التَّکْمیل فی الجَرْح والتَّعْدِیل ومَعْرِفة الثِّقَات والضُّعفاء والمجَاهِیل ، دراسة و تحقیق : د. شادی بن محمد بن سالم آل نعمان ، الناشر : مرکز النعمان للبحوث والدراسات الإسلامیة وتحقیق التراث والترجمة ، الیمن ، الطبعة : الأولى،  1432 هـ = 2011 م) ، عدد الأجزاء: 4 ) ، (ج 1 ص 376) .

و أبو محمد بدر الدین العینى ، مغانی الأخیار فی شرح أسامی رجال معانی الآثار ،(ج 3 ص 135).

[7] ) – أبو عبد الرحمن المروزى ، عبد الله بن المبارک بن واضح ، یکی از ائمهء اعلام و حفاظ اسلام است در سال (118 هـ ق) تولد شده و ابتداء در خراسان می زیست ، و از طبقهء هشتم تبع تابعین به شمار می رود ، امام بخاری ، مسلم ، ابو داود ، ترمذی ، نسائی ابن ماجة و ... از وی روایت حدیث نموده اند و رتبهء وی در نزد حافظ ابن حجر: (ثقة ثبت فقیه عالم جواد مجاهد ، جامع خصال الخیر) است و رتبهء او نزد امام حافظ ذهبی :  (شیخ خراسان) است ، وی عمر خویش را در اسفار حج و جهاد سپری کرد ، که در نهایت در سال (181 هـ ق) در راه بازگشت از جهاد از سرزمین روم در منطقه بنام هیت (بر رود خانهء فرات) از جهانی فانی رحلت نمود ، وی از نخستین کسانی است که در بخش جهاد و مغازی نویسندگی کرده است .

[8] ) – شمس الدین أبو عبد الله ذهبی ، سیر أعلام النبلاء ، (ج 6 ص 402) .

[9] ) – أبو الفداء إسماعیل بن عمر بن کثیر القرشی البصری ثم الدمشقی ، البدایة والنهایة ، المحقق : علی شیری ، الناشر : دار إحیاء التراث العربی ، الطبعة : الأولى 1408، هـ = 1988 م) ، (ج 10 ص 114).

[10] ) – أبو داود ، سلیمان بن الأشعث بن إسحاق بن بشیر بن شداد أزدى سجستانى ، یکی از حفاظ حدیث است و امام ترمذی و نسائی از ایشان روایت حدیث نموده اند و رتبه اش در نزد ابن حجر (ثقة) و (حافظ ) و از (علماء کبار) است و رتبه اش در نزد حافظ ذهبی (حافظ) ، (صاحب السنن) ، (ثبت) ، (حجة) و (إمام عامل) می باشد ، وی در سال (202 هـ ق ) تولد شده و اصولاً از اهل سجستان (سیستان) بود ، و سفر های علمی فراوانی را طی نموده است ، و سر انجام در سال (275 هـ ق) در شهر بصرة عراق چشم از جهان فروبست ، و برای باز ماندگان خویش آثار علمی گرانبهای را به ارث گذاشت.  

[11] ) – أبو عمر یوسف بن عبد الله بن محمد بن عبد البر بن عاصم النمری القرطبی (المتوفى : 463هـ) ، الانتقاء فی فضائل الثلاثة الأئمة الفقهاء مالک والشافعی وأبی حنیفة رضی الله عنهم ، الناشر : دار الکتب العلمیة – بیروت ، (ص 32).

و شمس الدین أبو عبد الله محمد بن أحمد بن عثمان بن قَایْماز الذهبی (المتوفى: 748هـ) ، تاریخ الإسلام وَوَفیات المشاهیر وَالأعلام ، المحقق : الدکتور بشار عوّاد معروف ، الناشر : دار الغرب الإسلامی ، الطبعة : الأولى، 2003 م) ، عدد الأجزاء : 15) ، (ج 3 ص 990) .

و ------------ مناقب الإمام أبی حنیفة وصاحبیه ، عنی بتحقیقه والتعلیق علیه : محمد زاهد الکوثری، أبو الوفاء الأفغانی ، الناشر : لجنة إحیاء المعارف النعمانیة، حیدر آباد الدکن بالهند ، الطبعة : الثالثة ، 1408 هـ) ، (ص 46) .

[12] ) – أبو الحسین عبد الباقی بن قانع بن مرزوق بن واثق الأموی بالولاء البغدادی (المتوفى: 351هـ) ، معجم الصحابة ، المحقق : صلاح بن سالم المصراتی ، الناشر : مکتبة الغرباء الأثریة - المدینة المنورة ، الطبعة : الأولى، 1418هـ ) ، عدد الأجزاء : 3) ، (ج 1 ص 14 – 15 ) .

أبو الحسن علی بن أبی الکرم محمد بن محمد بن عبد الکریم بن عبد الواحد الشیبانی الجزری، عز الدین ابن الأثیر (المتوفى: 630هـ) ، أسد الغابة فی معرفة الصحابة ، المحقق: علی محمد معوض - عادل أحمد عبد الموجود ، الناشر: دار الکتب العلمیة ، الطبعة: الأولى ، سنة النشر : 1415هـ = 1994 م) ، عدد الأجزاء: 8 (7 ومجلد فهارس) ، (ج 1 ص 294 - 297) .

و أبو عمر یوسف بن عبد الله بن محمد بن عبد البر بن عاصم النمری القرطبی (المتوفى: 463هـ) ، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب ، المحقق : علی محمد البجاوی ، الناشر : دار الجیل، بیروت ، الطبعة : الأولى، 1412 هـ = 1992 م) ، عدد الأجزاء : 4) ، (ج 1 ص 35) .

و أبو الفضل أحمد بن علی بن محمد بن أحمد بن حجر العسقلانی (المتوفى: 852هـ) ، الإصابة فی تمییز الصحابة ، تحقیق: عادل أحمد عبد الموجود وعلى محمد معوض ، الناشر : دار الکتب العلمیة – بیروت ، الطبعة : الأولى - 1415 هـ) ، عدد الأجزاء: 8) ، (ج 1 ص 275 – 278) .

[13] ) –  أبو نعیم أصبهانی (المتوفى: 430هـ) ، مسند الإمام أبی حنیفة روایة أبی نعیم ، (ص 24) .

و أبو عبد الله الصَّیْمَری (المتوفى : 436هـ) ، أخبار أبی حنیفة وأصحابه ، (ص 18 -19 ) .

و أبو زکریا یحیى بن إبراهیم بن أحمد بن محمد أبو بکر بن أبی طاهر الأزدی السلماسی (المتوفى : 550هـ) ، منازل الأئمة الأربعة أبی حنیفة ومالک والشافعی وأحمد ، المحقق: محمود بن عبد الرحمن قدح ،الناشر: مکتبة الملک فهد الوطنیة ،الطبعة : الأولى، 1422هـ = 2002م) ، (ص 166 – 169) .

و شمس الدین ، ذهبی (المتوفى: 748هـ) ، مناقب الإمام أبی حنیفة وصاحبیه ، (ص 46) .

و ----------- تاریخ الإسلام وَوَفیات المشاهیر وَالأعلام ، (ج 3 ص 990) .

و أبو الفداء إسماعیل ، ابن کثیر (المتوفى: 774هـ) ، التَّکْمیل فی الجَرْح والتَّعْدِیل ومَعْرِفة الثِّقَات والضُّعفاء والمجَاهِیل ، (ج 1 ص 375) .

[14] ) –  أبو نعیم أصبهانی (المتوفى: 430هـ) ، مسند الإمام أبی حنیفة روایة أبی نعیم ، (ص 238 - 241) .

و أبو عبد الله الصَّیْمَری (المتوفى : 436هـ) ، أخبار أبی حنیفة وأصحابه ، (ص 18 -19 ) .

و أبو زکریا ، السلماسی منازل الأئمة الأربعة أبی حنیفة ومالک والشافعی وأحمد ، (ص 166 – 169) .

و شمس الدین ، ذهبی (المتوفى: 748هـ) ، مناقب الإمام أبی حنیفة وصاحبیه ، (ص 46) .

و ----------- تاریخ الإسلام وَوَفیات المشاهیر وَالأعلام ، (ج 3 ص 990) .

و أبو الفداء إسماعیل ، ابن کثیر (المتوفى: 774هـ) ، التَّکْمیل فی الجَرْح والتَّعْدِیل ومَعْرِفة الثِّقَات والضُّعفاء والمجَاهِیل ، (ج 1 ص 375) .

[15] ) – أبو العباس شمس الدین أحمد بن محمد بن إبراهیم بن أبی بکر ابن خلکان البرمکی الإربلی (المتوفى: 681هـ) ، وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزمان ، المحقق: إحسان عباس ، الناشر : دار صادر – بیروت ، الطبعة : الجزء: 1 - الطبعة: 0، 1900 الجزء: 2 - الطبعة: 0، 1900 الجزء: 3 - الطبعة: 0، 1900 الجزء: 4 - الطبعة: 1، 1971 الجزء: 5 - الطبعة: 1، 1994 الجزء: 6 - الطبعة: 0، 1900الجزء: 7 - الطبعة: 1، 1994عدد الأجزاء: 7) ، (ج 5 ص 367) .

و شمس الدین أبو عبد الله الذهبی ، تاریخ الإسلام وَوَفیات المشاهیر وَالأعلام ، (ج 3 ص 328) .

و ابو الفداء إسماعیل بن عمر بن کثیر ، البدایة والنهایة ، (ج 9 ص 319).

[16] ) – أبو یعلى الخلیلی، خلیل بن عبد الله بن أحمد بن إبراهیم بن الخلیل القزوینی ، الإرشاد فی معرفة علماء الحدیث ، المحقق : د. محمد سعید عمر إدریس ، الناشر : مکتبة الرشد – الریاض ، الطبعة : الأولى، 1409هـ ) ، عدد الأجزاء : 3) ، (ج 1 ص 205) .

[17] ) – ابو الفداء إسماعیل بن عمر بن کثیر ، البدایة والنهایة ، (ج 9 ص 319).

[18] ) – شمس الدین أبو عبد الله محمد بن أحمد بن عثمان بن قَایْماز الذهبی ، تذکرة الحفاظ ، الناشر: دار الکتب العلمیة بیروت – لبنان ، الطبعة: الأولى، 1419هـ = 1998م) ، عدد الأجزاء : 4) ، (ج 1 ص 77).

و --------- سیر أعلام النبلاء ، (ج 8 ص 114) .

و -------- ،  تاریخ الإسلام وَوَفیات المشاهیر وَالأعلام ، (ج 3 ص 328) .

و أبو زکریا محیی الدین یحیى بن شرف النووی (المتوفى: 676هـ) ، تهذیب الأسماء واللغات ، عنیت بنشره وتصحیحه والتعلیق علیه ومقابلة أصوله : شرکة العلماء بمساعدة إدارة الطباعة المنیریة ، یطلب من : دار الکتب العلمیة، بیروت – لبنان ، عدد الأجزاء : 4) ، (ج 2 ص 124) .

و تقی الدین أبو الفتح محمد بن علی بن وهب بن مطیع القشیری، المعروف بابن دقیق العید (المتوفى: 702هـ) ، الاقتراح فی بیان الاصطلاح ، الناشر : دار الکتب العلمیة – بیروت ، (بی تا) ، (ص 6) .

و عبد الرحمن بن أبی بکر، جلال الدین السیوطی (المتوفى: 911هـ) ، طبقات الحفاظ ، الناشر: دار الکتب العلمیة – بیروت ، الطبعة : الأولى، 1403هـ) ، (ص 47) .

[19] ) – أبو الحسن ، عز الدین ابن الأثیر (المتوفى: 630هـ) ، أسد الغابة فی معرفة الصحابة ، (ج 3 ص 336) .

و أبو عمر ، ابن عبد البر (المتوفى: 463هـ) ، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب ، (ج 3 ص 950 – 953) .

و أبو الفضل أحمد بن علی ، ابن حجر العسقلانی ، الإصابة فی تمییز الصحابة ، (ج 4 ص 155 – 161) .

[20] ) –  أبو نعیم أصبهانی (المتوفى: 430هـ) ، مسند الإمام أبی حنیفة روایة أبی نعیم ، (ص 187) .

و أبو عبد الله الصَّیْمَری (المتوفى : 436هـ) ، أخبار أبی حنیفة وأصحابه ، (ص 18 -19 ) .

و أبو زکریا السلماسی ، منازل الأئمة الأربعة أبی حنیفة ومالک والشافعی وأحمد ،  (ص 166 – 169) .

و شمس الدین ، ذهبی (المتوفى: 748هـ) ، مناقب الإمام أبی حنیفة وصاحبیه ، (ص 46) .

و ----------- تاریخ الإسلام وَوَفیات المشاهیر وَالأعلام ، (ج 3 ص 990) .

و أبو الفداء إسماعیل ، ابن کثیر (المتوفى: 774هـ) ، التَّکْمیل فی الجَرْح والتَّعْدِیل ومَعْرِفة الثِّقَات والضُّعفاء والمجَاهِیل ، (ج 1 ص 375) .

[21] ) – أبو عبد الله محمد بن إسماعیل بن إبراهیم بن المغیرة البخاری (المتوفى : 256هـ) ، التاریخ الکبیر ، الطبعة : دائرة المعارف العثمانیة، حیدر آباد – الدکن ، طبع تحت مراقبة : محمد عبد المعید خان ، عدد الأجزاء : 8) ، (ج 7 ص 49) .

و یعقوب بن سفیان بن جوان الفارسی الفسوی، أبو یوسف (المتوفى: 277هـ) ، المعرفة والتاریخ ، المحقق : أکرم ضیاء العمری ، الناشر : مؤسسة الرسالة، بیروت ، الطبعة : الثانیة ، (1401 هـ = 1981 م) ، عدد الأجزاء : 3) ، (ج 2 ص 5) .

و أبو محمد عبد الله بن مسلم بن قتیبة الدینوری (المتوفى: 276هـ) ، المعارف ، تحقیق : ثروت عکاشة ، الناشر : الهیئة المصریة العامة للکتاب، القاهرة ، الطبعة : الثانیة، 1992 م) ، (ص 455) .

و شمس الدین أبو عبد الله محمد بن أحمد بن عثمان بن قَایْماز الذهبی (المتوفى: 748هـ) میزان الاعتدال فی نقد الرجال ، تحقیق : علی محمد البجاوی ، الناشر : دار المعرفة للطباعة والنشر، بیروت – لبنان ، الطبعة : الأولى، 1382 هـ = 1963 م) ، عدد الأجزاء : 4) ، (ج 3 ص 93) .

و ابو الفداء إسماعیل بن عمر بن کثیر ، البدایة والنهایة ، (ج 9 ص 244).

[22] ) – أبو الحسن أحمد بن عبد الله بن صالح العجلى الکوفى ، تاریخ الثقات ، الناشر : دار الباز ، الطبعة : الطبعة الأولى 1405هـ = 1984م) ، (ص 339) . 

[23] ) – أبو الفداء إسماعیل بن عمر بن کثیر ، التَّکْمیل فی الجَرْح والتَّعْدِیل ومَعْرِفة الثِّقَات والضُّعفاء والمجَاهِیل ، (ج 2 ص 12) .  

[24] ) – محمد بن حبان بن أحمد بن حبان بن معاذ بن مَعْبدَ، التمیمی، أبو حاتم، الدارمی، البُستی (المتوفى: 354هـ) ، الثقات ، طبع بإعانة : وزارة المعارف للحکومة العالیة الهندیة ، تحت مراقبة : الدکتور محمد عبد المعید خان مدیر دائرة المعارف العثمانیة ، الناشر : دائرة المعارف العثمانیة بحیدر آباد الدکن الهند ، الطبعة : الأولى، 1393 ه‍ = 1973) ، عدد الأجزاء: 9) ، (ج 5 ص 229) .

[25] ) – شمس الدین أبو عبد الله محمد بن أحمد بن عثمان بن قَایْماز الذهبی ، الموقظة فی علم مصطلح الحدیث ، اعتنى به : عبد الفتاح أبو غُدّة ، الناشر : مکتبة المطبوعات الإسلامیة بحلب ، الطبعة : الثانیة ، 1412 هـ) ، (ص 80) .

[26] ) – أبو نعیم أحمد بن عبد الله بن أحمد بن إسحاق بن موسى بن مهران الأصبهانی (المتوفى: 430هـ)، معرفة الصحابة ، تحقیق : عادل بن یوسف العزازی ، الناشر : دار الوطن للنشر، الریاض ، الطبعة : الأولى 1419 هـ = 1998 م) ، عدد الأجزاء : 7 (6 أجزاء ومجلد فهارس) ، (ج 3 ص 1699 – 1706) .

و أبو الحسن ، عز الدین ابن الأثیر (المتوفى : 630هـ) ، أسد الغابة فی معرفة الصحابة ، (ج 3 ص 291- 294) .

و أبو عمر ، ابن عبد البر (المتوفى : 463هـ) ، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب ، (ج 3 ص 933 – 939) .

و أبو الفضل ، ابن حجر العسقلانی (المتوفى : 852هـ) ، الإصابة فی تمییز الصحابة ، (ج 4 ص 121 – 131) .

[27] ) –  أبو نعیم أصبهانی (المتوفى: 430هـ) ، مسند الإمام أبی حنیفة روایة أبی نعیم ، (ص 38 - 40) .

و أبو عبد الله الصَّیْمَری (المتوفى : 436هـ) ، أخبار أبی حنیفة وأصحابه ، (ص 18 -19 ) .

و أبو زکریا ، السلماسی ، منازل الأئمة الأربعة أبی حنیفة ومالک والشافعی وأحمد ، (ص 166 – 169) .

و شمس الدین ، ذهبی (المتوفى: 748هـ) ، مناقب الإمام أبی حنیفة وصاحبیه ، (ص 46) .

و ----------- تاریخ الإسلام وَوَفیات المشاهیر وَالأعلام ، (ج 3 ص 990) .

و أبو الفداء إسماعیل ، ابن کثیر (المتوفى: 774هـ) ، التَّکْمیل فی الجَرْح والتَّعْدِیل ومَعْرِفة الثِّقَات والضُّعفاء والمجَاهِیل ، (ج 1 ص 375) .

[28] ) – أبو عبد الله محمد بن إسماعیل البخاری (المتوفى : 256هـ) ، التاریخ الکبیر ، (ج 1 ص 220 - 221) .

و أبو القاسم علی بن الحسن بن هبة الله المعروف بابن عساکر (المتوفى: 571هـ) ، تاریخ دمشق ، المحقق: عمرو بن غرامة العمروی ، الناشر: دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع ، عام النشر : 1415 هـ = 1995 م) ، عدد الأجزاء: 80 (74 و 6 مجلدات فهارس) ، (ج 55 ص 294 – 387) .

و شمس الدین أبو عبد الله ذهبی ، سیر أعلام النبلاء ، (ج 5 ص 326 - 350) .

[29] ) – أبو الحسن ، العجلى ، تاریخ الثقات ، (ص 412 - 413) . 

[30] ) – محمد بن حبان ، البُستی (المتوفى: 354هـ) ، الثقات ، (ج 5 ص 349 - 350) .

[31] ) – شمس الدین ذهبی (المتوفى: 748هـ) ، تذکرة الحفاظ ، (ج 1 ص 83) .

[32] ) – أبو الفضل ، ابن حجر العسقلانی ، تهذیب التهذیب ، (ج 9 ص 445) .

[33] ) – جلال الدین السیوطی ، طبقات الحفاظ ، (ص 47) .

[34] ) – أبو عبد الله محمد بن سعد بن منیع الهاشمی بالولاء، البصری، البغدادی المعروف بابن سعد (المتوفى: 230هـ) ، الطبقات الکبرى ، المحقق : إحسان عباس ، الناشر : دار صادر – بیروت ، الطبعة : الأولى، 1968 م) ، عدد الأجزاء: 8) ، (ج 2 ص 379 – 383 ) .

أبو عبد الله محمد بن إسماعیل البخاری (المتوفى : 256هـ) ، التاریخ الکبیر ، (ج 3 ص 510- 511) .

و أبو محمد ، ابن قتیبة الدینوری (المتوفى : 276هـ) ، المعارف ، (ص 437 - 438) .

و أبو یوسف ، الفارسی الفسوی ، (المتوفى: 277هـ) ، المعرفة والتاریخ ، (ج 1 ص 468 - 479) .

و أبو اسحاق إبراهیم بن علی الشیرازی (المتوفى: 476هـ) ، طبقات الفقهاء ، هذبهُ : محمد بن مکرم ابن منظور (المتوفى: 711هـ) ، المحقق : إحسان عباس ، الناشر : دار الرائد العربی، بیروت – لبنان ، الطبعة : الأولى، 1970م) ، (ص 57 – 59) . 

و أبو القاسم ، ابن عساکر (المتوفى : 571هـ) ، تاریخ دمشق ، (ج 55 ص 294 – 387) .

و ابو العباس ، ابن خلکان (المتوفى : 681هـ)، وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزمان ، (ج 2 ص 375 – 378) .

و شمس الدین أبو عبد الله ذهبی ، سیر أعلام النبلاء ، (ج 4 ص 217 - 246) .

و ---------- ، تاریخ الاسلام ، (ج 2 ص 1103 - 1106) .

[35] ) – أبو الحسن ، العجلى ، تاریخ الثقات ، (ص 188) . 

[36] ) – محمد بن حبان ، البُستی (المتوفى: 354هـ) ، الثقات ، (ج 4 ص 273 - 275) .

[37] ) – شمس الدین ذهبی (المتوفى: 748هـ) ، تذکرة الحفاظ ، (ج 1 ص 44) .

[38] ) – أبو الفضل أحمد بن علی بن محمد بن أحمد بن حجر العسقلانی (المتوفى: 852هـ) ، تقریب التهذیب ، المحقق: محمد عوامة ، الناشر : دار الرشید – سوریا ، الطبعة : الأولى، 1406هـ = 1986م ) ، (ص 241) .

[39] ) – أبو نعیم ، أصبهانی (المتوفى: 430هـ)، معرفة الصحابة ، (ج 4 ص 1846– 1847) .

و أبو الحسن ، عز الدین ابن الأثیر (المتوفى : 630هـ) ، أسد الغابة فی معرفة الصحابة ، (ج 3 ص 257- 259) .

و أبو عمر ، ابن عبد البر (المتوفى : 463هـ) ، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب ، (ج 2 ص 69 – 71) .

و أبو الفضل ، ابن حجر العسقلانی (المتوفى : 852هـ) ، الإصابة فی تمییز الصحابة ، (ج 7 ص 348 – 362) .