مبحث پنجم: یک بررسی دقیقی از وقت و زمان

مبحث پنجم:

یک بررسی دقیقی از وقت و زمان

نویسنده : محمد اسماعیل حقانی

الف .خصائص وقت:                                                  

هنگامیکه دردنیا ودرهرگوشه وکناروماحول خودکه می نگریم ونظرمی اندازیم،می بینیم که سنت الهی درآفرینش همیشه این بوده که درهرنوعی ازمخلوقاتش یک نوع ویژگی وخصوصیتی به ودیعة گذاشته که به اثرآن همان مخلوق ویاهمان شئ ازدیگران ممتازوجدا میگرددآنطورکه بدون آن خصوصیات ممکن نبود که آنهاازیک دیگر جداشوند.                    

بنابراین هرچیزوهرشئ ازیک نوع ویژکی مخصوصی بخوددارد،که ازآنجمله وقت نیزا زخوددارای خصوصیاتی است وبیا          ن این خصوصیات وقت برای اینست که به اساس شناخت آنهاازوقت خویش بتوان استفاده یبهتروبیشتری نمود وطبق شناسای آن وقت خویش را تنظیم نمود،که اینک بعضی ازآنهارادرذیل بطور  مختصربیان خواهم نمود:                              

1 - سرعت وزودگذری وقت:                               

اگرانسان به دقت نظری دروجودخودبی اندازدوازعمرگذشته خویش بیادآورد،متوجه میشود که آن سالها ،ماهایکه ازسرش سپری شده چه درخوشی ویاغم واندوه بوده ازهمه آنها بجزاینکه شمارش وحساب آنهارااحساس میکند ومیشمارد که ازسرم اینقدرسالهاوماهای سپری شده چیزی دیگری راحس نمیکندنه ازآن لذّتهای که درایّام گذشته برخورداربوده حالااحساس خوشی میکند ونه چیزی دیگراز خوردنیها ونوشیدنیهاوغیره.                                                

وبه فرموده دکتوریوسف قرضاوی:وقت چون ابری است که به سرعت میگذردوچون بادی است که بتندی روان است،خواه وقت وزمان خوشی باشد ویا وقت وزمان اندوه ودرویشی وپریشانحالی .                   اگرچه شخص چنین می پنداردکه ایّام واوقات شادی وخوشی با سرعت بیشتری ازایّام واوقات غم واندوه میگذرد وایام ناراحتی ونگرانی بکندی وسنگینی سپری میشوند،ولی درحقیقت چنین نیست واین پندارشخص است که کاملا ازواقعیت وحقیقت بدورمیباشد واین بنظرخودشخص چنین جلوه می کند که دربین آنروزهافرقی را قایل میشود.

                شاعری دراین مورد چنین میگوید:

مرت سنین بالوصال وبالهنا        فکأنها من قصرها ایّام

ثم انثنت ایّام هجربعدها              فکأنّهامن طولهااعوام                                                ثم انقضت تلک السنون واهلها      فکأنها وکأنهم احلام

سالهای دروصل وخوشی گذشت ازبس کوتاه بودند تو گویا روزها ی بودندگذشت ،سپس بعدازآنها روزهای درایّام هجران وجدائی گذشت ازبسکه طولانی بودند توگوی سالهای گذشت .سپس این سالها ومردمهای آن سپری شدند توگوی این سالهاومردمانش خوابهای بیش نبودند(1).                                                                          

ونیز دکتوریوسف قرضاوی درادامه همان صفحه داستان حضرت نوح uرابیان نموده است برای اثبات اینکه عمردنیا بسیارزودگذراست که حتی انسان  اگر که عمر حضرت  نوحu راهم  داشته  باشد بایدآخرالامر به میرد ودرهنگام مرگ تمام آن عمر بنظرش بسیارکوتاه وناچیزمیآید.

            علامه فخرالرازی درتفسیرخویش درشرح وتفسیراین آیة(کأنهم یوم یرونها لم یلبثوا الّا عشیّة اوضحها)نازعات/46.- نکته بسیار زیبای رابیان نموده است که خلاصه اش چنین است ،زمانیکه انسانهای منکر ازآخرت ،شدّت ووحشت روزقیامةرا که میبینند، چنین می پندارندکه دردنیا گوی یکی ازدوساعت را بیشتر زندگی نکردند.عشیة اوضحها:زمان محنت ومشّقت به عشّیه تعبیر میکنند،وزمان راحتی ،شادی را به ضحی می کنند روی این اساس است که  خداوندمتعالY فرموده است(عشیّة اوضحها).(2).

            سرانجام اینکه عمردنیاوی را بسیار ناچیز وکم می گیرندزیرا که این زندگی چندروزه ی دنیا نسبت به آخرت هیچ وناچیز است.

            2-وقت ازدست رفته دیگربازنمی گردد:

ویژگی دیگروقت اینست که آنچه ازعمرووقت معیّن هرانسان که گذشت وسپری شدباردیگر بازگردانده نشده ونخواهدشد ومحال است که حتی یک لحظه بسیار کوچک آن باز گردد.                                                                                                               بنابرفرموده شیخ عبدالفتّاح (ابو غدّه)دیروزکه گذشته است اگرهمه ی خلایق دست بدست هم بدهند ،که دیروز را برگردانند،محال است که بتوانند.بنابراین ای برادر داناوتیزهوش ،بافهم وخرمند تورا تشویق میکنم که وقت خودت رابرای خودت نگهدارید ونگذارید که وقت رابدون فائده ازدست بدهی ،برای اینکه زمانیکه درآن هستی زود گذراست ،نه تازه میشود ونه برمیگردد.شاعری گفته :                                                                         مامضی فات والمؤمّل غیب      ولک الساعة التی انت فیها                              تفسیرآن به قول سعدی علیه الرحمة:                                                                              سعدیادیررفت وفردا همچنان معلوم نیست   درمیان این وآن فرصت شمارامروزرا(3).   خلاصه اینکه اگرچه دیروزرفته وبازنمیگردد،ولی آنچه که ازاعمال خیر ویا شرّ یکه انسان انجام داده چه دردیروزویا درروزها ی قبلی همه ی آنها باقی است یعنی دفتر وپرونده اعمال رابکاری که مصروف ومشغول آن بوده هرچیزی که سیاه کرده باقی خواهد بودپس برای انسان لازم است که متوجّه هرروز وهرلحظه زندگی خویش راباانجام اعمال خیریة سپری کند وبگفته شاعر شرین سخن :                            آنچه عوض ندارد ای هوشیار     عمرعزیزاست غنیمت شمار                            

این عمرخویش راغنیمت دانسته از هرلحظه آن کمال استفاده به برد تاکه سرانجام مؤفق وکامیاب گردد.                                                          

3- گرانبهای وارزش وقت:                                                               

     بنابر آن دو ویژگی وخصوصیات مذکوروقت، این دانسته می شود که وقت خیلی ارزش بالا وقیمت بسیارزیادی دارد آنچنان قیمت که درچیزهای دیگر یافت نمی شود واین ارزش وگرانبهای  یک ویژگی دیگری است که وقت دارد. وبگفته دکتور یوسف قرضاوی مدّ ظله العالی وقت نه تنها طلا است آنگونه که درضرب المثل درسرزبانها است بلکه درحقیقت ونفس الامر از طلا ولؤلؤ والماس وازهرگوهرگرانبها وارزشمند وازهرسنگ قیمتی،گرانتروباارزشتراست (4).                          

            ب- درتعین اوقات رازی بزرگی وجوددارد:   

           ازآنجاکه یکی از پیامهای اصلی دین مبین اسلام اتحاد واتفاق امت وپیروانش میباشد که باید درتمام امور دینی خویش هم رنگ وهماهنگ باشند.واین هم ممکن نمی باشد مگراینکه برای برگذاری امورکلی دین شان یک وقت بخصوصی تعین کنند.                                                                          

         وتعین وقت ازجانب بندگان اولا اینکه ممکن نیست که همه ی ایشان به آن وقتی که بعضی تعین کرده اندهم نظر ومتفق شده وآنرا به پذیرند.ثانیاً اینکه اصل درتعین بندگان تخمین واحتمال است .                                                         

        پس بنابراین نیازبسیارمبرمی بود که خودشریعت برای امورکلّی خویش اوقات بخصوصی راتعین کند وتمام پیروانش را به پیروی ازآندعوت نماید .بناءً می بینیم که خودشریعت ودین مقدّس اسلام برای تمام شعائرخویش اوقات مخصوصی راتعین وتنظیم نموده وپیروانش رابرپابندی آنها دعوت نموده است.       بنابر قول محدّث بزرگوارعلامه شاه ولی الله دهلوی این تعین نمودن  شارع حکیم که اوقات معینه ی رابرای اداءنمازوامثال آن انتخاب نموده است ازچندین جهت دارای حکمتهای است که بعضی ازآنهاقرارذیل است:                                   

         ا ولا اینکه خودایتمارواداءکردن نمازهادرهمان اوقات معیّنه درنفس خودیک اطاعت وفرمانبرداری ازشارع است که درآن اوقات معیّنه صورت میگیرد.ثانیاًاینکه همان گردهمای مسلمانان دراوقات منتخبه درمسجدبرای اداءنمودن فرائض است که خودنفس نمازاست واداءنمودن سنّت که همان جماعت باشد.ثالثاًاینکه آن گردهمای مسلمانان بیانگر اتحادواتفاقشان است که برای جهان کفریک شکست است.(5).                                              ولی ازآن جهت که جزء خداوند متعال Y فعّال لمایرید است ، دیگرهیچ مخلوقی وجودنداردکه همیشه درتمام احوال واوقات کاملا به تمام وظائف خویش بتواند برسد پس باید باوجود این اوقات معیّنه نمازها یک نکته دیگری رانیز درنظرداشت وآن اینکه دربین خود آن اوقات معیّنه فرقی قائل شد ، مثلاکه اول وقت تاآخر آن خیلی فرق دارد ،نماز وقتی تا قضائِ و...خیلی فرق دارد .                                 

          بنابراین چون به گفته شاه ولی الله صاحب (مکلف گردانیدن مردم که همه ِ دریک وقت نماز بخوانند که هیچ گونه تقدیم وتأخرنباشد ،حرج بزرگی ، دراقات تا حد ی وسعت بکار رفته است بنا ءً خود نمازها چهار وقت دارند که قرارذیل است:

            1- وقت مختار:

یعنی وقت اختیار کرده شدکه بتواند نماز درآن بدون کاهیت اداءشود دلیل عمده دراین مورد یکی حدیث معروف است که سیدنا حضرت جبرائل (ع) آمده بارسول الله r دوروزنمازرا پشت سر هم اداءنموده اند –ویکی دیگر حدیث بریده tاست

            2- وقت مستحب :

که عبارت ازاوائل وقت است ،چنانکه دراحادیث خیلی زیادی  آمده است که نمازهارا دراول وقت شان اداءنمائد وحتی که خیلی هم برآن تأکید شده است .مگردرنماز خفتن که درصورتی که تقلیل درجماعت نیاید،تأخیرش بهتر است ودیگر اینکه دربین ائمه چهارگانه درنمازهای صبح وظهر نسبت به گرمی وسردی اوقات نیز اختلا فات جزئ وجود دارد .      

3- وقت ضرورت :

منظور از وقت به قول شاه ولی الله صاحب اینست که اینکه وقت نماز به سببی ازاسباب وموانع به تراخی بیأفتد طوری که نماز خواندن درآن وقت بدون ضرورت جائزنباشد .                                         

            4- وقت قضاء:

منظورازآن اینست که ازقید زمان خاص بیرون است وبه هیچ وقتی معین نیست .چه قضاء نماز باشد وچه قضای روز ه به هرحال تا اواخر عمر ولحظه زندگی برای آن وقت هست(6).                                .  

         ج- برتری بعضی اززمانه ها بربعضی دیگر:           

            همانگونه که تمام چیزها واشیای که درماحول خویشمشاهده میکنیم ،می بینیم که هریک نوع با نوع دیگر وهرشی با شیء دیگرمتفاوت وغیرمساوی است ودرهریک ازمخلوقات خداوند Y یک نوع برتری بردیگری گذاشته ودراحکامات خویش خداوندYیک برتری گذاشته که بعضی ازبعضی دیگر،فضیلت وثواب بیشتری دارد ودربین انسانها هم برتری بعضی بربعضی دیگر وجوددارد وحتی دربین پیامبران uنیزبرتری وفضیلت بعضی بربعضی دیگروجوددارد چنانکه درآیات واحادیث زیادی این موضوع ثابت است .                                                                                                          پس همچنانکه دربین این مذکورین وامثالهم تفاوت وبرتری وجوددارد ،دروقت نیزاین تفاوت وجوددارد یعنی اینکه دراین اوقات ازقبیل شب،روز،سال ،ماه وغیره تفاوت وفضیلت بریک دیگر وجودداردکه ذیلا بطورخلاصه بیان میگردد:

            ا-  خداوندمتعالYدرمیان شبها اواخرآنهارا که تقریباًنزدیک به سحر است بردیگرحصه های آن برتری داده است که درهرشبی درآن ساعت آخرشب بربنده گان خویش تجلّی میکند وآنگونه که لایق ذات پاکش میباشد بربندگان خویش فرود میآید بندگانش را نداءمیکند .چنانکه درحدیث شریف آمده است )هل من مستغفر فاغفر له ؟هل من تایب فاتوب علیه ؟هل من داع؟حتی ینفجرالفجر.بروایت مسلم واحمد .                           (آیاکسی هست که این اوقات شب که همه بخواب رفته اندو غافلند وبهترین وقت ودرآن شائبه ریانیست ازمن آمرزش طلبد تااورابیامرزم؟وکسی هست که ازگناهان خویش پشمان شده وبسوی من برگرددتابازگشت اورا به پذیرم ؟وآیا کسی هست که دراین وقت چیزی ازمن طلبد تابه وی دهم ؟وکسی هست که من رابخواند تا به وی اجابت کنم؟این ندا ء کریمانه تا دمیدن صبح ادامه دارد.(7)                                                                            بنابراین معلو م میشودکه آخرشب همیشه بهتر ازقسمتهای دیگر آن است پس برای انسان مسلمان مناسب است که دراین قسمت از خواب غفلت بیدار شود واین حصه را به بیدار خوابی ،ذکر نماز استغفار سپری کند وطلب مغفرت نماید.                                              2- ازبین روزها خداوند Yروزجمعه رابرتری وافضلیت خاص بخشیده است وآنروزرا برای مسلمانان جشن قرارداده است که مسلمانان درآنروزگردهم میآیند وازمساجد بسیارزیادی دریکمسجدجامع جمع میشوند ،ونمازآنروزراباهم یکجااداءمینمایند.                                                                                                                  ودرآنروزخداوندYیک ساعت مخصوصی رابردیگرقسمتهای آن ترجیح داده است وبرای آن ساعت یک ویژگی خاصی بخشیده است که آن به ساعت قبولی دعا معروف است چنانکه درحدیث شریف آمده است :{عن ابی هریره tانّ رسول الله rذکریوم الجمعة فقال فیه ساعة لا یوافقها عبدمسلم وهو قائم یصلّی یسأل الله الا اعطاه ایّاه واشاربیده یقلّلها }(8)                                                                                            {ازحضرت ابوهریره tروایت است که رسول الله rفضائل روزجمعه رابیان مینمودندکه فرمودند:درآنروز یک ساعت که نیست هیچ بنده مسلمان که درحالت نماز خواندن باشدودرعین حال ازخداوند متعال چیزی رابخواهد مگراینکه خداوند متعال Yبرایش همان شئ راکه طلب کرده است بخشیش مینماید – وآنحضرت rبه دست مبارک خویش اشاره به کم بودن مقدار آن ساعة نمودند.}.ولی درمورد آن ساعة که آیا در کدام حصه ی آنروز است علماءاختلاف کردند که حتی خود صحابها وتابعین tدرمورد آن ساعة نیز باهم اختلاف نمودندکه تقریباًدرآن 45قول میباشدکه بطور مجموع همه آنها در حاشه اول همان صفحه مرجع مربوط آمده است باید درآنجا طلب شود .                                                             

             3-وازمیان روزهای سال خداوند متعال ده روز ازماه ذی الحجه که آن هم همان ده روزاولش میباشد بردیگرروزها ی سال ترجیح داده ودربین آن دهه روز عرفه یک فضیلت خاص تری دارد .چنانکه درفضیلت آن دهه حدیث صحیح چنین آمده است : {عن ابن عبّاس t قال قال رسول الله rمامن ایّام العمل الصالح فیهنّ احبّ الی الله من هذه الایّام العشره} (9)                                                                               

         {ازسیّدنا ابن عبّاس tنقل است که رسول اکرمr فرمودند:آنقدرکه دراین ده روزموردمحبت وخشنودی خداوندYاست ،دردیگرروزها نیست}.                                   ممکن است که فضیلت این دهه درواقع همان انجام گرفتن افعال حج وفریضه ی آن باشد،پس این فضیلت به یک گروه خاصی بازمیگرددکه همان حجّاج محترمی اند که دراین ایّام درخود سرزمین مکه مکرّمه این افعال حج را انجام میدهند ولی خداوند Yاین فضیلت را عامتر گردانیده است که همان ذبح قربانی است که درهرسرزمین صورت می گیرد ویا اینکه درآن ایّام با گرفتن روزه نفلی ،شخص این فضیلت را کمائی نماید.

            4- خداوند متعال ازمیان ماهای سال ماه رمضان را برگزیده که تمام آن ماه دارای فضیلتی بس بزرکی است که حتی آن ماه بنام ماه نزول قرآن معروف میباشد مخصوصاً شب قدر که عبادت این شب بهترازعبادت هزار ماه است که دراین مورد بیش ازشمار کتابهای مستقل چاپ ونشرشده است .

            د- تقسیم اوقات وبرنامه ریزی منظّم:

            یکی ازرمزورازهای مؤفقیت هرانسان اینست که درتمام کارهای روزمرّه ی اعم ازاموردینی ودنیاوی خویش ، یک برنامه ریزی مناسب وتقسیم اوقات منظّم رابرای خود داشته باشد وروی آن باتمام امورخویش رسیدگی نماید .                                      وتمام شعائرو روح مطالب دینی برای انسان این را میفهماند ،که برای امورزندگی خویش یک تقسیم اوقات راداشته باشد .مثلا درتعین اوقات نماز،روزه ،حج،زکوة وغیره وقتیکه دقیق نگاه کنیم ،ثابت میشود که درتمام عمر درشب وروزباید طبق برنامه حرکت نمایم وهریک ازنمازهای پنجگانه و0000رادراوقات معین شان اداء نموده وسرانجام مؤفقیت کاملی را برای خویش درک نمایم .                            

           درخود طبعیت انسان خداوند Yیک برنامه درستی وضع نموده که روزرا برای بدست آوردن اسباب معیشت وزندگی انسان مقرر نموده وشب رابرای استراحت وسبب آرامش انسان تعین نموده که درآیات زیادی این موضوع بیان شده است .                   ودیگراینکه دراوقات فرغت خویش نیزباید تحت یک برنامه ریزی سالم حرکت کند تاکه درهمان فراغت نیزازوقت خویش استفاده ی مناسبی راببرد چونکه خود فراغت یک نعمت بس بزرگ است ولی اکثر مردم قدرش را نمیدانند وتوضیح موضوع فراغت درمبحث دوم این رساله به تفصیل ذکرگردیده است روی این اساس چند نکته لازم بذکر است که ذیلا بیان می گردد:    

           1 ــ  شناخت اهداف فراغتی: برای مربیان وکسانیکه نسبت به زیر دستان خویش مسؤلیت دارند لازم وضروری است که اهداف مهم وعالی برنامه ریزی سالم رابرای اهداف فعالیتهای فاغتی را درک کنند زیراکه اگرمربیان محترم این اهداف راندانندپس برنامه ریزی سالمی راترتیب داده نخواهند توانست نتیجةً برای زیردستانشان آن برنامه ریزی یا سخت ودشوار تمام میشود که سرانجام مائه دلسردی ازهمان فعالیتهامیشودویاخیلی آسان تمام میشود که بازهم ازآن نتیجه ی درستی درنمی آید.

           چنانکه دکتور وحید ذوالاکتاف چنین میگوید :شناخت اهداف مجریان رادرشناخت بهترمقاصدی که برآن تلاش میکنندیاری خواهدکردوشناخت روشن ازاهداف ،برمحتوای برنامه رویشهای ارائه ی خدمات تأثیرمثبت میگذارد.این موضوع که توفیق برنامه منوط به ایجادهماهنگی وهم سوی بین ارزشهای فردی وارزشهای فرهنگی جامعه است،ضرورت شناخت ارزشهای فرهنگی جامعه وبرقراری ارتباطی انسان مآبانه ودوستانه بامخاطبان برنامه ها رابرای مجریان به وضوح روشن میسازد .دست اندرکاری که ایده مناسب ازاهداف نداشته باشددرهنگام مواجه با مشکلات خودراگم کرده ومکن است برنامه های رادرجهتهای دیگری که بنظرش مهم میآید سوق دهد (10)

            2- مراعات نمودن اصل اهم وتقدیمش برمهم :یکی ازاهداف مهم برنامه ریزی سالم اینست که اصل الاهم فالاهم راباید مدّنظرداشت تاکه روی این اصل انسان مؤفقیت خویش رابدست آورد زیراکه انسان با این ضعیفی خویش نمی تواند که باتمام امور تن دهد وازهمه ی آنها کامیاب بیرون آمده ونتیجه خوبی را ازهمه بدست آورد-                                                                                                                                              

            بنابه گفته ی شیخ عبدالفتّاح (ابوغده)بنقل ازخطیب بغدادی که شاگردش را نصحت مینمودچنین می فرمود:بدان که رأی تو آن وسعت راندارد که به همه چیزبرسد ،بنابراین رأی خودراآماده سازبرای آنچه مهم است .ومال تو آنقدرنمی تواند باشد که به همه ی مردم برسانی،بنابراین مال خودرا اختصاص بده به کسانیکه اهل حق هستند.وزرگواریت نمی تواندکه به همه ی عوام برسد ،بنابراین بزرگوایت رابه اهل فضل اختصاص بده .وشب وروزت نمی توانند به همه ی حاجتهایت برسند.بنابراین وقت خودرا به خوبی قسمت کن میان وقتی که باید به کارمشغول شوی ووقتی که باید راحتی خودرا به خوبی خودرا دریابی.برای اینکه اگررأی خودرادرغیرمهم بکارببری ،مهم راخوار داشته ی (11).

          3 ــ یک نمونه از برنامه ریزی سالم :برنامه ریزی سالم درواقع همان تقسیم اوقات منظّمی است که درآن تمام احوال وامورموردنیاز یک فرد گنجانده شده باشداعم ازنیازهای جسمی وروحی وبه عبارت دیگر نیازهای مادی ومعنوی انسان درآن موردنظر گرفته شده باشد. چنانکه دوکتوریوسف قرضاوی دراین باره حدیثی چنین نقل نموده است :ازجمله چیزهایکه پیامراکرم rازصحف ابراهیم uنقل کرده است:{شایسته است که فردخردمند- مادامیکه خردش مغلوب هواوهوسش نباشد- اوقات خویش را به چهارقسمت تقسیم کند،ساعاتی که درآنها باخدای خویش مناجات کند وساعاتی که درآنها خویشتن را محاسبه کندونفس خویش رابازخواست نماید وساعاتی که درصنع الهی به تفکّرپردازد وساعاتی که درآنها برفع نیازمندیهای خویش ازخوردنی ونوشیدنی وغیره بپردازد}(12).این تقسیم اوقات درواقع به تمام نیازهای یک انسان توجهی دقیق شده است ،پس برای انسان مسلمان لازم است که تقسیم بندی امورزندگی خویش رااین طورجامع بسازدولی متأسفانه که امروزه به این مسئله خیلی توجهی صورت نگرفته بلکه اکثرازمردم بی برنامه کار میکنند ویا اینکه اگر برنامه هم داشته باشند فقط درموردنیازهای جسمی وامور مادّی زودگذردنیاوی میباشد وبس.                                                           

    پا نوشت ها:                                                                                          1-  دکتوریوسف قرضاوی،ارزش وقت درزندگی انسان،مترجم:دکتورمحمودابرهیمی،بهار1379هش،ناشر:انتشارات کتاب،ص 20.   2- الامام فخرالرازی،تفسیرکبیر،ج 31،ص 53                                                             3- ابو غدّه عبدالفتاح ،ارزش وقت نزدعلمای اسلامی،مترجم:محمدخالدی(سلطان العلماء)تیرماه 1386هش ،ناشر:ایلاف،ص 128.           

         4- دکتوریوسف قرضاوی ،همان ،ص 23 .

                        5- شاه ولی الله الدهلوی ،حجّة الله البالغه ،ج اول ص 537.                                          6- شاه ولی الله الدهلوی،همان،541-538.                                                                 7- دکتوریوسف قرضاوی،همان،ص 54.                                                                     8- محمدابن اسماعیل البخاری،صحیح البخاری،1357 ،دهلی ،ج ا،  ص 128.           

                        9- علّامه محقق محمدمنظورنعمانی،معارف الحدیث، مترجم:ابوالحسن عبدالمجیدمرادزهی خاشی،1379هش ،ناشر:انتشارات صدیقی- انتشارات فاروق اعظم،ج سوم وچهارم- ص 320.                                                                                  

                        10-  دکتور وحید ذوالاکتاف،فراغت فرصتی برای باز آفرینی،چاپ اول زمستان 1380 ناشر: انتشارات جهاددانشگاهی واحداصفهان،ص 69. 

                        11-  ابوغدّه عبدالفتّاح همان ، ص 122.                                                                     12- دکتوریوسف قرضاوی ،همان ،ص 44.