مبحث چهارم نگاهی به زمان وتاثیرآن درزندگی

مبحث چهارم

نگاهی به زمان وتاثیرآن درزندگی

نویسنده : محمد اسماعیل حقانی

      الف:گذشت زمان وتاثیرآن درتحوّل شخصیت انسان:                                  یکی ازعوامل مؤثردرشخصیت انسان همین گذشت زمان است وآن هم اگرچی تاثیرودخالت قاطع وتعین کننده دررفتاروشخصیت آدمی ندارد ولی شدّت وضعف ویژگیهای روانی راسبب تواند شد(1).                                                زیراکه مرورزمان تاثیرات زیادی رادرانسان به وجودمیآوردکه به تغییرات سنی یادمیشود وآن اینکه جنین رابه طفل ،وطفل را به جوانی ،وجوانی را به پیری وکوهن سالی مبدّل مینماید وسرانجام پیری رابه فنا میرساندوهرچیزتازه وجدید راکهنه وبدرنگ ویا متغیرالرنگ مینماید.                                                                                        

ب:   کشنده گان اوقات چه کسانی اند؟                                                آنانیکه ازوقت خویش استفاده نمیکنندواین عمر گیرانبهای خویش رابه غفلت وتنبلی سپری میکننددرواقع ایشان کشند گان اوقات خویش اند.وبه فرموده دکتوریوسف قرضاوی مدّظله العالی ازجمله عبارات وتعبیرهای که براثرکثرت استعمال،عادی ومألوف شده است ودرهرمحفل ومجلس،انجمن گفته میشودوعنوان میگرددعبارت(وقت کشی) است که این وقت کشان واسراف پیشه وتباه کننده گان عمر رامی بینیم که ساعتهای طولانی درشب وروز،عمرخویش رادرکنار بساط تختته ی نردبازی یاصفحه شطرنج ویابساط قماربازی ویاچیزهای حلال یاحرام دیگر می نشینندوبه این مسئله توجه نمیکنندکه عمرشان تلف میشودوازذکرخداوندYواداء نمازودیگروظایف دین ودنیا غافل وبیخبراند.                                                                     

اگر ازآنان به پرسی که چراوقت خویش رامیکشید وعمرخویش راضایع میکنید؟درجواب صراحتاً وبدون پرده پوشی چنین میگویند:مامیخوهیم وقت کشی کنیم ووقت رابکشیم.واین بی چاره گان بینوانمیدانندکه هرکس وقت خودرابکشد به حقیقت خویشتن راکشته ونفس وزندگی خودراازمیان برده آری گفتن این جمله وانجان این عمل جنایت وخودکشی تدریجی است که درانظارمردم آنرامرتکب می شوندومردم آنرامشاهده نموده وکس نیست که براین ارتکاب به جرم وخودکشی آنهارا باخواست کندومجرم راتعقیب نماید(2).                                                       

      ج:بایدازگذشت زمان وتغییرات آن عبرت گرفت:                                           مناسب است که هرشخص مؤمن ومسلمان ازگذشت ومرورزمان پندوعبرت گیرد زیراکه به سبب گذشت زمان هرتازه کهنه وهردوری نزدیک می شود کودکان راپیروپیران رابه فنا ونیستی میرساند درآیه 44سوره ی نورخداوندYچنین می فرماید:(یقلّب الله اللیل والنهارانّ فی ذلک لعبرة لاولی الابصار)                                     

{خداوند شب وروزرادگرگون می سازد ودراین عبرتی است برای صاحبان بصیرت}.درتفسیرکابلی درشرح آیة فوق چنین آمده است:که بنی آدم باید ازدیدن چنین نشانیها ی عظیم الشآن  قدرت بصیرت وعبرت حاصل کندکه گاهی خداوند متعالYشب رابلندوروزرا کوتاه میکند وگاهی دیگربرعکس گرمی راگاهی به سردی تبدیل نموده وسردی راگاهی به گرمی مبدّل میکند،سرانجام ازاین گذشت زمان وتغییرات شب وروزباید به شهنشای حقیقی به صدق واخلاص دل رجوع کند که درقبضه وتصرّف اوزمام تصرّفات وتقلّبات می باشد(3).                                             

واحوالاتی که به سبب گردش زمان واین نظام کونی بوجودمآیدازقبیل:فقروغنا،تندرستی وبیماری،شادی وغم،خوشی وناخوشی وخلاصه اینکه تمام تغییرات ودیگرگونی ها،یقیناًکه برای اهل بصیرت واهل خردسبب رشدوهدایت بیشترشان شده ویقین شان راکاملترمی سازد.بناءًگذشت زمان تغیر آفرین است وبگفته شاعری که ازقدیم چنین گفته است:                                                     

          اشاب الصغیروافنا الکبیر            کرّالغداة ومرّالعشی                                           اذالیلة اهرمت یومها                اتی بعدذلک یوم فتی                                        معنی شعر:آمدن صبحگا ها وگذشت شامگاها خردسالان راپیروپیران رابه فناونیستی تبدیل گردانیده پس هرگاه که شب وروزخودراپیرمیکندبعدازآن روز تازه وجوان دیگری خواهدرسید(4).          

        اگرچه این نسبت واضافه ،نسبت واضافه حقیقی نیست ومطابق بااعتقاد یک فرد مسلمان نمی باشدولی خودگذشت زمان سبب تمام دیگرگونیهای جامعه است ومؤثرحقیقی آنها خداوندمتعالYاست که تفصیل این چندقطعه شعردرمرجع مربوط کتاب علّامه تفتازانی آمده که ازآنجاباید طلب شود.                                            

د:نگاهی درست به زمان به سبب محاسبه:                                                                    محاسبه یعنی اینکه شخص باخوددرتمام اعمال خویش صورت حساب داشته باشدوازخوبی وبدی خودرامحاسبه کند ونیکی اش راافزون وبدیش راختم نماید ویکی از صفات خوبی هرانسان مسلمان اینست که باید حتماًنظری به گذشته وآینده یخویش بنماید یعنی اینکه باخودمحاسبه نمایدچه نسبت به گذشته باشد ویا نسبت به آینده باشدوحتی همین محاسبه درواقع راهی سعادت رابرای انسان بوجودمیآوردبه این معنی که باخودمحاسبه کندکه درگذشته چه کارهای راکرده وتاچه حدبرای اصلاح خویش ازاعمال صالحه انجام داده وتقدیم کرده است،به آینده خویش فکرکندکه بایدچه برنامه ی راطرح کندتاکه مؤفقیت بیشتری رانصیب شود.                                   

چنانکه نقل است که سیدنا حضرت عمرtفرمودند:(محاسبه کنیدبانفسهای تان قبل ازآنکه باشمامحاسبه بشود،وزن کنیدنفسهای خویش{یعنی اعمال خویش راازنیکی وبدی}راپیش ازآنکه باشما میزان گردانده شودزیراکه محاسبه کردن امروزآسانتراست ازمحاسبه ی آخرت(5).                                                              

          وازحسن بصری)رح)نقل است که گوید:مؤمن مأموربرنفس خویش است وازجانب خداوندYنفس خویش رابه محاسبه میکشد،به راستی محاسبه وحساب کسانی درروزرستاخیزسبک وآسان است که دردنیا خویشتن رابه محاسبه کشیده ونفس خویش رابازخواست کرده باشند وحساب کسانی درروزرستاخیزسخت ودشوارخواهد بودکه دردنیااز نفس خویش بازخواست نمیکنندوآنرابه محاسبه نمیکشانند.پس محاسبه راتفسیرکرده وگفته است هماناگاهی مؤمن به ناگاه به چیزی روی به روی میشودکه اورا شگفت   زده میکندوباخود میگوید:به خداقسم تو من راشگفت زده کردی وبه تونیازمندم ولیکن فاصله بین توومن دوراست سپس گفته وگاهی چیزی ازانسان سرمیزند و درآن کوتاهی   میکند سپس  به خویشتن برمیگرددومیگوید:بدان که چه چیزاراده کردم وچرا چنین خواستم؟به خداسوگند که برای ارتکاب آن عذروبهانه ِرا ندارم وبه خداسوگنددیگربدان برنمیگردم اگر خداوندYبه خواهد(6)                                                                                                  

ونسبت به این آیة محاسبه به طور وجوب امرشده است ،آنجاکه خداوندمتعالYمیفرماید:(یاایهاالذین آمنوااتقواالله ولتنظرنفس ماقدّمت لغد)حشر/18 {ای کسانیکه ایمان آورده ایدازمخا لفت خداوندYبه پرهیزیدوهرانسانی بایدبنگردتاچه چیزی رابرای فردایش ازپیش فرستاده ....}.علّا مه مفتی محمدشفیع عثمانی (رح)درشرح وتفسیرآیة مذکورچنین میفرماید:که دراین آیة خداوندمتعال Yقیامت رابه عبارت(غد)یادنموده تاانسان غافل وبی خبررامتنبّه سازد که ای غاقل نباید قیامت رادوروبعیدبشمارید،بلکه آن مانند فردانزدیک ویقینی است

بناءً خداوندYانسانهارادراین آیة دعوت به تفکّرومحاسبه نموده است که بی اندیشید که چه اعمال وسامانی را برای آنروز که چون فردا نزدیک است،فرستاده ایدوباخودمحاسبه نمائید زیرا که وطن وجای اصلی انسان دارآخرت است، واین  سکونت معیّنه دنیاوی تنها مانند یک مسافراست که دراینجا بایدچندروزی اقامت نموده ومقداری کسب کندوبعداًآنرابه سوی وطن اصلی ، که همانا آخرت است پیشا پیش بفرستد،واین نیزروشن است که ازاینجا وسایل دنیا وثروت مال را نمی توان  فرستاده فقط یک صورتی برای فرستادن به آنجا باقی است ،که روش انتقال مال ازیک کشوربهکشوردیگراست وآن اینکه انسان پول خودرادربانک این گشورتحویل دهدودرعوض آن رسید یاچک بانکی آن کشورااخذنمایدتاهمن رسیدبانکی وسیله ی به دست آوردن آن پولها درآن کشورمقصود شود،همین صورت درباره ی آخرت نیز آهست که آنچه دراینجادرراه خداوندYوعمل کردن به احکا مات اوصرف شود ،همه ی نهادربانک دولت آسمان جمع میشوند وچک آنجابه صورت ثواب برای اونویشته میشودوبه مجردورودوداخل شدن درآنجاتحویل اومیگردد(7).                                          

وحتی میتوان گفت که محاسبه نمودن با نفس یک واجب شرعی است زیراکه این امرصریح است که خداوندYمیفرماید)            ولتنظرنفس...)بایدفکرواندیشه    نمایدهرشخص که چه اعمالی رانسبت به آخرت آماده نموده است بناءً دانسته میشود که درواقع نفس انسان مانندیک شریک است برای انسان ،همچنانکه یک شریک باشریک خوددرتمام امورنفع وضرروغیره محاسبه وحساب دقیق مینماید انسان مسلمان باید بانفس خویش محاسبه نماید،ومیزان اعمال خویش رااعم از نیکی وبدی بامعیارهمچون قرآنکریم وسنت نبوی rبه سنجدواعمال نیکی خویش راافزون نموده وازبدیها توبه واستغفارنماید واینست راه سعادت ورستگاری انسان.                           

ه ــ  گفتگوبالحظه اززندگی:

این مطلب راازیکی ازشمارهای پیام نوراخذنموده ام که درآن شماره اش       بنقل ازیک دانشمندی چنین آمده است:روزی الله Yرابحضورداشته وبرعمرازدست رفته خویش ندامت می کشیدم،

ّّدراین حال لحظه ی ازلحظات عمرم رافراه خواندم.وباری آن گفتم:ای عمرازدست رفته می خواهم بسویم بازگردی تادرامورخیرازتوبهره گیرم.                                                     

برایم گفت:زمان بی طرف مانده نمیآید.(بهرصورت که شده راهش رامی پیماید)!!      گفتم:ای لحظه آرزومندم بسویم بازگردی تاازتوبهره برم وتقصیرم رادرارتباط به توجبیره کنم.                                                                                                             

گفت:چگونه بازگردم درحالیکه اوراق اعمالت مراپوشانده است!!                  گفتم:به کارغیرممکن دست بزن وبسویم بازگردچراکه من بسااوقات دیگری بعدازتوراهم ضایع کردم.                                                                                               گفت:اگراختیاربدستم بودی بازمی گشتم ولیکن تومرده راخطاب می کنی قطعاً که دوسیه های اعمالت جمع شده وبه حضوراللهYتقدیم گردیده است.           گفتم:چگونه بازگشت بسوی من محال است وتوبامن صحبت می کنی؟         گفت:لحظات زندگی یا دوست مهربانی است که به نفع صاحبش شهادت میدهد.ویادشمن لجوجی است که به ضررصاحبش شهادت میدهد.ومن ازلحظاتی هستم که دشمن تواست.آنکه برضررت روزقیامت شهادت میدهد.ودشمنان چگونه باهم جمع می شوند؟.                                                                                   گفتم:حسرت وافسوس برمن که چرالحظات عمرم راضایع نموده ام !!-ولیکن من ازتوآرزومندم بسویم بازگردی تادر تواعمال صالح انجام دهم،چون قبلاازتوبهره ی نگرفتم .دراین موقع لحظه خاموش شده وسکوت اختیارکرد.  

گفتم:ای لحظه آخرسخنم رانمی شنوی؟.آرزومندم جوابم دهی .گفت:ای بی خبر ازخود.ای کشنده ی اوقات خویش آیا نمی دانی که همین الآن ازجهت بازگرداندن یک لحظه،توداری لحظات دیگری ازعمرت راتباه میکنی آیا بایت ممکن است که این شکل آن لحظه رابازگردانی؟؟!!.ولیکن من جزاینکه آیة ذیل رابرایت تلاوت کنم سخن دیگری ندارم(قطعاً نیکی ها بدیها راازبین میبرد)هود/114-پس ازهمین الآن شتاب کن ودست بکارشو،کوشش وتلاش نما واین گفته ی پیامربزرگ اسلام rرابه جان ودل مخلصانه پذیراشوکه می فرماید:(به هرجا ومقامیکه قرارداری ازاللهYبترس ،بعدازبدی خوبی کن که بدی رانابود میکند،وبامردم برخوردنیک داشته باش).(8).                               و:حکم دشنام دشنام دهندگان زمان وروزگار:                                      دشنام دادن درنفس خودیکی ازصفتهای ناپسندیده میباشدکه برای یک فردمسلمان شایسته ومناسب نمیباشد چه آن دشنام برای یک فردانسانی بوده ویابه چیز دیگر .

ا.مادشنام دادن زمان وروزگاریک گناه بسیاربزرگی است که برای هیچ فرد مناسب نبوده ونخواهد بود،چنانکه درحدیث قدسی آمده است که بروایت حضرت ابوهریره tاست –وعن ابی هریرهtقال :قال رسول الله r :قال الله تعالی :یوذینی ابن آدم یسبّ الدهروانا الدهربیدی الامراقلّب اللیل والنهار- متفق علیه (9).ترجمه:ازحضرت ابوهریرهtروایت است که رسول اللهrفرمودند:خداوندمتعالYفرمودند:ابن آدم من راآزارواذیت میکند ،که زمانه رادشنام میدهد درحالیکه من زمانه ام که درید قدرت من است امور آن من شب وروزرامیگردانم ومتصرّفش هستم.                                                        دراینجا چندنکته خیلی مهم است اوّلا اینکه مرتبه ومقام والای راوی حدیث مذکور ازهرجهت درنزد تمام علماء ومحدّثین کرام ثابت ومعلوم است چنانکه شاید درکثرت روایت وقوّةحافظه بسیارکم ونادر است که راوی دیگری باحضرت ابوهریره tبرابری نماید.ثانیاًاینکه حدیث فوق درنفس خودخیلی قوی است وازمقام بالا بسیاربلندی برخوردارمی باشد،زیراکه حدیث قدسی است .ثالثاً اینکه این حدیث متفق علیه میباشد که این خود یک ارجحیت دیگری است.                  

بنابراین بیان فوق میتوان گفت که ازاین حدیث مذکوراین حکم ثابت می شود که دشنام دادن زمان یک گناه کبیره بوده وسبب ناراضی وسرانجام باعث خشم وغضب خداوند متعالY میشود چونکه خود خداوند متعال مدبّرامورزمانه ومتصرّف آن است.                               واین اضافة(وانا الدهر)چندین توجیه دارد:یک اینکه خالق زمانه هستم ،یااینکه من متصرّف آنم ویااینکه من برگرداننده وتدبیر کننده ی اموری هستم که نسبت آنها به زمانه وروزگار داده می شوند .بناءً کسیکه زمانه رادشنام دهدگوی که خداوند متعال را(نعوذبالله من ذلک)دشنام داده است چنانکه دانسته شد که  تنهاالله متعال است که تمام نظام وتحوّلات روزگاررابه وجود می آورد نه کسی دیگر،وفقط اواست که فاعل حقیقی ومؤثرواقعی درهرشئ است.                                                                                                 این مسئله دشنام دادن زمان یکی ازآثاروعلایم افکاراهل جبریه میباشد که ایشان درظاهرخودرایکی ازفرق اسلام جلوه میدهند ،درحالیکه کاملاًازاسلام به دورمیباشند ،زیراکه یکی ازاصول اعتقادی شان همین است ،که تغیرات وتحوّلات روزگاررااززمانه میداننددرآنهازمانه را ملامت میکنند،تقریباًاین اعتقادشبیه اعتقادکفّاراست چنانکه خداوندمتعال ازاعتقادخبرمیدهدآنجا که میفرماید:(ومایهلکنا الاالدهر..).

دکتوریوسف قرضاوی مدّظله درکتاب خویش درزیرعنوان(دشنام دادن به زمان وروزگار)چنین می فرماید:یکی ازآفتهای که پرهیزازآن لازم است وازجمله منفی بافیهای که مانع انجام کاراست ،اینست که انسان زمانه وروزگاررامورد ملامتی قراردهدوملامتی رابه گردن روزگاراندازدوهمواره ازدست ظلم وستم وجورزمانه وسختی ایّام شکوه سردهدتاجایکه بعضی زمان وروزگارا بصورت دشمن ستم پیشه ای که به ایشان ظلم میکندیادشمنی که درکمین ایشان نشسته است تصور میکنندویا بصورت حاکم زورگوی وستمگاری که بی گناهان راتعقیب میکند وگناهکاران رامی نوازدوبه نفع یکی وبرضددیگری موضعگیری میکندوبرای این کارش هیچ سبب ودلیلی نداردجزپیروی ازهواها ویاتقلیدهای منفی وکورکورانه .وخلاصه اینکه بعضی زمانه وروزگارامسئول قلمدادمیکنندوبعضی تقصیرراحواله تقدیر،قضاءوقدریابخت وشانس یاظروف ومقتضیات وغیره میدانند.                                                                                                                                حال آنکه بهتر ومناسب تراین بودکه درتمام این تغییرات که بنفع ویاضررشان می باشد ،گشادگی دررزق ویا برعکس وصحتمندی ویا مریضی .....راتنهافاعل اصلی رادرهمه ی آنهاخداوندمتعال رابدانندودرهمه ی آنها اگرخوب تأمل وفکرکننددقیقاًآنهاراتحلیل وتجزیه نموده واسباب ومسبّبات ونتائج مقدمات رادربرابرسنتهای الهی درجهان ومخلوقاتش بایکدیگر ربط وپیونددهند،آنگاه کاملاً متوجه می شوند که تمام این رویدادها وحوادیثی راکه خداوندYدرجهان به وجود میآورددرظروفی است که آنها درآن ظروف آشکاراومعلوم میشوند ،وآن ظروف همین زمانه وروزگاراست ،نه اینکه خودزمان وروزگاراست که آنهارا به وجود میآورد .چنانکه درحدیث دیگری نیزآمده است :(لا تسبّواالدهرفان الله هوالدهر)بروایت مسلم {هرگیزدرهنگام پیش آمدهازمان وروزگارا دشنام مدهیدزیراکه واضع ومجری سنن وحوادث خدااست نه خودروزگار.                                 

ودیگراینکه بهتر اینست که مردم درهنگام بروز وظهور این حودث بجای اینکه زمانه راملامت کنندودشنامش دهند ،خودراملامت کنند وبه خودبازآیند وسرانجام فسادها ی خویش را به اصلاح تبدیل کنند،بدیهای شان را به خیرخواهی ونیکوی عوض کنند،وبالآخره تمام کوتاهی هارا برگردن خودشان بی اندازندنه اینکه زمانه راملامت کنندمقصرش بدانند.

یکی ازشاعران  در این مورد چنین می فرماید:

انّ الجدیدین فی طول اختلافهما      لا یفسدان ولکن یفسدالناس                      {هماناشب وروزدرطول رفت وآمدشان چیزی فاسدوتباه نمی سازند ولکن این مردم اندکه فاسدوتباه مبسازند}.شاعر دیگری میفرماید:                                                                        نعیب زمانناوالعیب فینا         ومالزمانناعیب سوانا                                     ونهجوا الزمان بغیرذنب       ولونطق الزمان بناهجانا.                              مابرروزگاروزمانه خویش عیب میگریم درحالیکه عیب در خودماست وزمانه وروزگارما جزعیبی ندارند وتنها عیبش مایم وما این زمانه راهجووسرزنش میکنیم ،بدون اینکه گناهی داشته باشدواگرزمانه میتوانست که چیزی بگوید بی شک اوماراهجو ونکوهش میکرد.(10).                                                                                                                            بناءً دانسته شدکه دشنام دادن زمان وروزگار یک  صفت مذموم بوده وبرای هیچ انسانی مناسب نخواهدبود که زمانه رادشنام دهد چون فاعل حقیقی تمام حوادث آن خود خداوند متعال Yمی باشد ولی اگرکسی زمانه را دشنام دهد گوی که کفر کرده است زیراکه این دشنام دادنش مخالف با آن حدیث قدسی مذکور فوق می باشد.                                                                                                                

پا نوشت ها:

1 - استادمحمدتقی مصباح یزدی،جامعه وتاریخ ازدیدگاه قرآن،چاپ اوّل تابستان 1368،ناشر:مرکزچاپ ونشرسازمان تبلیغات اسلامی،ص 196.                                                            2- دکتور یوسف قرضاوی،ارزش وقت درزندگی انسان،مترجم:دکتورمحمودابراهیمی،بهار1379 هش،ناشر:انتشارات کتاب،ص 31.              3- تفسیرکابلی،ج 4،ص 956.                                                                                         4-  علّامه سعدالدین تفتازانی،مختصرالمعانی،ناشر:المکتبة الحنفیة کویته الباکستان،ص 61.                                                                                                               5         - استادعبدالرؤف مخلص،مادة التصوّف،ص 35.                                              6- دکتوریوسف قرضاوی،همان،ص 106.                                                           

7- مفتی محمدشفیع عثمانی دیوبندی،معارف القرآن،مترجم:محمدیوسف حسین پور،چاپ اول،زمستان1379هش،ناشر:انتشارات شیخ الاسلام احمدجام،ج 13،ص 574.           8-  پیام نور،شماره 27،ناشر:محل جدیدمطبعه اسلمی شمال پارک مسجدجامع جاده ی زرنگار.                                                                                                                           9- مشکوات المصابیح،ج1،ص 13.                                                                            10- دکتوریوسف قرضاوی،همان،ص 144.