مبحث سوم اهمیت وقت از دیدگاه بعضی صحابهy و دیگر بزرگان دین(رح)

مبحث سوم

اهمیت وقت از دیدگاه بعضی صحابهy  و دیگر بزرگان دین^(رح)

نویسنده : محمد اسماعیل حقانی

تمام یاران پیامبرe و دیگر دوستان خداوندY یقیناً که اهمیت و ارزش وقت را کاملاً درک کرده و مسئولیت خویش را در قبال آن اداء نموده اند و نگذاشته اند که یک لحظه از عمر شان بدون فایده دینی یا دنیوی تلف و ضایع گردد.

و زندگی خویش را مطابق با زندگی سرور و سالار هر دو جهان حضرت محمد مصطفیe ساخته و با انجام دادن اعمال صالح و با استفاده از وقت، این زندگی دنیوی خویش را به حیات طیبه مبدّل گردانیده و افتخار بهترین امت بودن را عملا کسب نمودند. و از همین جهت است که نام نامی شان در صفحات تاریخ، درج شده و تا قیام قیامت بطور احسن باقی خواهد ماند.

                                                                                                        اینک می خواهم بطور گذرا و خلاصه موضوع ارزش وقت، اهمیت دادن به آن و استفاده اعظمی بردن از آن  را از نظر بعضی از این بزرگان  بیان نمایم تا باشد ما هم آنان را برای خود الگو قرار دهیم.

الف: وقت از دیدگاه حضرت عبدالله بن مسعودt:

نقل است که حضرت عبدالله بن مسعودt صحابی بسیار بزرگ پیامبر اسلامY فرموده اند: «من بر هیچ چیزی آن قدر پیشیمانی و افسوس نخوردم که بر گذشتن روزی که آفتاب آن روز غروب کرده و با غروب آن از عمرم کاسته شده در حالیکه در آنروز بر اعمال و کردار نیک خود چیزی نیفزوده باشم.⁽¹⁾

^{منظوراینست که آن بزرگوارهرروزوشب وحتّی هرلحظه زندگی خویش راغنیمت می دانسته وازآن به نحواحسن استفاده می نموده است،وهرلحظه آنراباچنین اندیشه ی سپری می نموده که باگذشت آن ازعمرم چیزی کاسته میشود،نتیجتاً اینکه هرلحظه راپیش  ازدست رفتنش آنراباانجام دادن اعمال صالحه سپری می نموده است.}   

ب: وقت از دیدگاه حضرت عمر بن عبدالعزیزt:  

از سیدنا حضرت عمر بن عبدالعزیزt چنین نقل است که فرمودند: « همانا شب و روز در توکار می کنند(عمر تو را تباه می کنند) پس تو نیز در آنها کار کن و با کار و عمل خویش آنها را سپری کن )⁽²⁾                                                                                                                                 

^این خطاب به خودشان بازمیگردد،یعنی اینکه نفس خودراموردخطاب قرارمیداد،که آمدن شب وروزیک چیزی عادی نیست بلکه آن بخاطری اینست که درهرانسان این شب وروزکاربکنند،وعمرانسان  راروبه اتمام برسانند.بنابراین هرشب وروزکه ورفت دوباره بازنمیگردد،وآن شب وروزی دیگرکه میآیدهمان شب وروزنیست بناءً میفرمود:که آنچنان که آنها درتوکارمیکنند،توهم درآنهاکارکن.یعنی اینکه اگرآنهاازعمرت چیزی راقطع میکنند،پس توباانجام دادن اعمال صالحه وخیرخواهی ونفع دیگران سعی کن ونگذارکه غفلت وتنبلی برتوچیره شوند،وعمرت رابلاعمل به پایان برسانی،وگرفتارخشم وغضب خداوندی گردیده ورسوای دنیا وآخرت ازآن توشود.                                                                  وازاینجاست که گذشته گان میگفتند:ازجمله ی اثرات وعلامات خشم خداوندYبریک بنده اینست که وقت خویش راضایع وتلف کند.یعنی اینکه بدون انجام دادن اعمال صالحه سپری کردن عمر،یکی ازعلامات خشم وقهرخداوندی است.

ج: وقت از دیدگاه حضرت ابی درداءt:

دکتور یوسف قرضاوی مدظله العالی در کتاب خویش(الایمان والحیاه) تحت عنوان(احساس المومن بقیمه الوقت) چنین نقل می کند: « روایت است که حضر ت ابی درداءt در اواخر عمرش روزی برای کشت و زرع کردن درخت از خانه بیرون می آید و زمانیکه می خواهد درخت جوزی را بنشاند، ناگهان بعضی از مردم برایش می گویند: آیا حالا که به سن پیری رسیده ای درخت جوزی را می نشانی در حالیکه  این درخت بعد از مدت بسیار دوری میوه می دهد؟

آنجاست حضرت ابی درداءt در جواب شان  چنین می فرماید: چه مشکلی است که ثواب و اجر آن از من باشد و میوه و ثمر آن از دیگران؟!(3).                                               د:وقت ازدیدگاه حسن بصری (رح):

     دراین زمینه ازایشان چنین نقل است که میفرمود:ای آدمی زاده،توهمین چندروزهستی.یعنی عمرتوازهمین چندروزتشکیل یافته،هرروزیکه میگذردقسمتی ازعمرت میگذرد.میفرمود:من مردمی رادیدم که حرص ایشان براوقاتشان بیشترازحرص شما برزروسیم دنیاوی تان بوده است.^(4).                                                                                    

خودحسن بصری(رح)یکی ازتابعین معروف میباشد.ودرآن فرموده ی ایشان که من مردمی رادیدم منظور شان صحابهtاست،که درواقع آن بزرگوارصحابه هاراتعریف میکندکه آنان ارزش وقت راکاملاًدرک کرده بودند چنانکه حریص براستفاده ی خوبترازهرلحظه ی زندگی خویش بودند،که مردمهای زمانهای بعدی حریص بردرهم ودینارومادیات زودگذردنیاوی هستند.

ه:وقت ازدیدگاه امام شافعی(رح):

چناکه ازایشان نقل است که دررابطه باارزش وقت چنین فرمودند:(الوقت سیف ان لم تقطعه یقطعک)یعنی اینکه وقت مانندشمشیربرّان است،که خیلی سریع وزودگذراست.پس اگرانسان درآن کمی ازخودسستی وغفلت رانشان دهد، عمرش راتباه میکند.یقیناًگذشت ومرور هرلحظه وقت چیزی اززندگی انسان راقطع میکندچنانکه شمشیرتیزی که بروی چیزی زده شود،آن شی راقطع میکند.(5). درواقع درآن قول امام شافعی (رح)یک مثالی برای وقت بیان شده است که وقت  مثل شمشیراست وجه مناسبت دربین شان همان تیزی وسرعت وزودگذری شان است.       

و- وقت ازدیدگاه عرفا:            

^{وقت درنزد عرفا عبارت اززمان حاضراست که درمیان زمان ماضی وزمانآینده قراردارد،زیراکه} گذشته،گذشته استوآینده هم معلوم نیست که چه میشود.پس زمان حاضررابایدغنیمت بدانیم چونکه گفته اند:(اغتنم الفرصته بین العدمین)وغنیمت دانستن وقت آنست که بذکراللهYوشکرنعمتهای بیشمارشصرفشود.                                                                                                 مولانامیفرماید:

                                                                                                                           صوفی ابن الوقت باید ای رفیق                       نیست فردا جستنت شرط طریق(6).                

ازابوعلی دقاق(رح) نقل است که فرمود:وقت آنست که تودرآنی ،اگرمصروف بدنیای پس وقت تو همان دنیا است،واگر به فکرآخرت وعقباِ،وقت توهمان عقبی است،اگردرنشاطی وقت توهمان نشاط است....... واگر درغم واندهی پس وقتت همان غم واندهست.                             

ومیگویند:که الوقت سیف یعنی هرکسی با شمشیر نرمی کند،سلامتی یابد،وهر کسی درمقابل آن درشتی کند،خسته وذلیل میگردد.مثل آنست که هرکسی حکم اوراگردن نهدکامیاب میشود،وهرکسی بااومعارضه ومقابله کند،وبه ترک خواسته ورضای وی عمل کند،اندرضلالت وبدبختی قرار میگیرد.ونیزمیگویند:هرکسی وقت بااوبسازد،وقت اووقت بود،وهرکسی که وقت باوی نسازدوقت بروی مقت بود.(7)  چی قدر زیبا که بزرگان دین مبین اسلام قدر و ارزش این نعمت را دانسته و از آن به خوبی استفاده نمودند                                                                           

پا نویشت ها:                                                             

1- دکتور یوسف قرضاوی،ارزش وقت درزندگی انسان،مترجم:دکتورمحمودابراهیمی

1- دکتور یوسف قرضاوی،ارزش وقت درزندگی انسان،مترجم:دکتورمحمودابراهیمی،بهار1379ه ش،ناشر:انتشارات کتاب،ص 13.

2- دکتوریوسف قرضاوی،همان،ص28.

3- دکتوریوسف قرضاوی،الایمان والحیات،مؤسسه الرساله بیروت- شارع سوریا الطبعة الثا لثة عشر-1987م ص 305.

4- ابوغدّه عبدالفتّاح،ارزش وقت نزدعلماء اسلامی،مترجم:محمدعلی خالدی (سلطان العلماء)،تیرماه 1386ه ش،ناشر:ایلاف،ص27.

5-

6- شایق جمال،تصوّف،ص45.

7- ابوعلی حسن ابن احمدعثمانی،رسالةقشیریة،ناشر:نشرعلمی فرهنگی کتیبه،صحافی افست،چاپ هفتم1381ه ش،ص90

مبحث دوم اهمیت وقت از دیدگاه سنت پیامبر اسلامr

مبحث دوم

اهمیت وقت از دیدگاه سنت پیامبر اسلامr

نویسنده : محمد اسماعیل حقانی

در سنت پیامبر اسلام r نیز از چندین جهت درمورد وقت تاکید شده است.که همه آنها بیانگرارزش واهمیت وقت است که اینک بنده بعضی از آنهاراذیلاً بیان مینمایم

           الف: از جهتی در فعل و عمل کردخود آنحضرت e است که ارزش وقت رانشان میدهد.چنانکه یک لحظه از عمر گرانبهای خویش را بغفلت و بدون عمل خیرنگذرانده اند، حتی که اکثر شب ها  را به قیام و اکثر روز ها را به صیام وجهادورهبری وپیشبردامورامت سپری کرده اند.

مثلاً در میدان جهاد بهترین رهبر و پیشرو جنگی بودند و در مسجد امام و پیشوا وخطیب و... بودند. بالآخره در همه عرصه های زندگی خویش چه شب و چه روز برای غمخواری امت همیشه در سعی و تلاش بودند.

    ب: ازجهت دیگر درسخنان زیبا وفرموده های گیراوشیوای آن حضرت rبه اهمیت وارزش وقت تأکید شده است ،که اینک بطورنمونه چندحدیث راازپیامبربزرگواراسلام درباره ارزش وقت ذکر مینمایم.                                               

1: چنانکه درحدیث شریف آمده است که رسول الله rروزی یکی از اصحاب خویش مخاطب قرار داده وبرایش چنین فرمودند:  « اغتنم خمساً قبل خمس، حیاتک قبل موتک و صحتک قبل سقمک وفراغک قبل شغلک و شبابک قبل هرمک و غناک قبل فقرک.»⁽¹⁾ترجمه: پنج چیز را قبل از پنچ چیز دیگر غنیمت بدان: زندگی خویش را پیش از مرگ ات، صحتمندی خویش ر ا پیش از مریضی ات، اوقات فراغتت ر ا پیش از مشغولیت ات، جوانی ات را پیش از پیری ات و بی نیازی خویش را پیش از فقارت.

                                                                                            اگرنظراندازیم متوجه خواهیم شد که یقیناً محور اصلی این سخن آن حضرتe غنیمت شمردن وقت است.که استتفاده مناسب ازتمامی بخشهای عمررابرای مامتذکّرشدند.زیراکه هرانسان دراین عمرخویش هرچندکه عمرکوتاهی هم باشد،به حالات واوقات گوناگونی مواجه میشود،که بعضی ازآنها برای انسان خوش لذّت،فرحت بخش ومناسب به نظرمیاید.وبعضی دیگرطوری است که به سختی ومشکلات بسیارزیادی برانسان تمام میشود.

بنابراین لازم است که هرانسان مسلمان طبق همان فرموده پیامبراکرمrدرهنگامیکه ازنعمت جوانی،صحتمندی وغیره برخورداراست،بایدآنهارا غنیمت دانسته واستفاده خوب ومناسبی راازآنهاببرد.وقبل ازآنکه این نعمت هاازدستش بروند،به شکرگذاری آنها اقدام عملی نماید.       

                                                                                                        البته که این سخن آنحضرت rیک نکته بسیارمهمی رانیزبرای ما فهمانیدوآن این است،که این نعمتها یکه شما حالا داریدازقبیل جوانی ،صحتمندی و...وقتی خواهدآمدکه ازدست شما بروندوآنگاه افسوس ،ندامت وحسرت خوردن هیچ دردی رادواء نمیکند.پس همین حالا متوجه باشید ازآن نعمتها درراهای خیروصلاح خویش ودیگران استفاده نمائد وطبق سنت پیامبراکرم rآنهارابکاربگیرید.

 2: در جای دیگر پیامبر اسلامe وقت واین عمر دنیوی را یکی از جمله آن نعمت های بسیار بزرگ قلمداد نموده اندکه هرانسان مکلف درروزقیامت درپیشگاه خداوندمتعالYازآنهاموردبازخواست وپرسش قرارخواهدگیرفت.                              

 چنانچه ازحضرت معاذابن جبلtروایت است که پیامبراکرم r  فرموده اند: « لن تزول قدما عبد یوم القیامه حتی یسال عن اربع خصال، عن عمره فیما افناه و عن شبابه فیما ابلاه و عن ماله من این اکتسبه و فیما انفقه و عن علمه ماذا عمل به»⁽²⁾

ترجمه: در روز قیامت هرگز گام های بنده خدا از میدان محاسبه تکان نمی خورد تا اینکه او را از چهار خصلت سوال کنند: اول اینکه عمر و اوقات زندگی خود را در چه چیز فنا کرده، دوم از جوانی اش که در چه راهی آنر ابه پیری رسانیده، سوم از مالش که آنر از کجا و از چه راهی بدست آورده و در چه راهی و چگونه آنر ا خرج کرده و چهارم از علم و دانش اش که با آن چه کاری کرده است.                          

این حدیث سرورکائناتrدرواقع مسؤلیت هرانسان رادرروزرستاخیزنشان میدهد.آنروزیکه تمام مخلوقات ازابتدائ دنیاتاانتهای آن همه درآنروزجمع میشوند،که هریک ازبندگان درپیشگاه خداوندمتعالYاحضارگردانیده شده وازاین چهارنعمت مذکوردرحدیث فوق موردپرسش قرار میگیرد.ولی اولتر ازهمه ازنعمت عمروبعداًازنعمت جوانی که بخشی ازعمرانسان است این طور سوال میشود:                                                                                              

که ای بنده من! عمرخویش رادرچه راهی ودنبال چه چیز های صرف کرده ئ درحالی که درعلم غیبی خداوندYودراعمالنامه هرشخص کاملاً معلوم وهویدا است که عمرخویش رادرچه حالتی ودنبال چه چیزی صرف کرده است ولی با آن هم هرانسان مورد سوال قرار میگیرد .پس این ازآن جهت است تا که برای دیگران معلوم ودرحضور کل عالم وتمام مخلوقات ثابت شود که این شخص سعیداست ویا شقی ،عمرخویش ودیگرنعمتهای خداوندی رادردنیادنبال شهوات واتباع نفس خویش صرف کرده که سرانجام در حضور آن جمع کثیرخواروذلیل قرارگردیده ومستحق عذاب سوزان جهنم گردد.ویا اینکه آن نعمتهای خداوندی را بنحو احسن ودراطاعت ازخداوندپاک وپیروی ازسنتهای رسول مقبولuصرف کرده که نهایتاً درحضورهمان جمع بزرگ کامیاب ومؤفق گردیده وبه لطف خداوندمتعالYبه جنت دایمی داخل گردد.                                                      

وازعلم ومال که دراین حدیث مذکور ذکرگدیده که درآن روزازهرانسان مکلف سوال میشوداگرچه هریکی ازآنان یک نعمت مستقلی هستند،ولی ازآن جهت که علم ویا مال ویاهردو دربخشی ازهمین دوره ی حیات ودرهمن زندگی دنیا به دست میآیند،پس میتوان گفت که سوال ازاین دونعمت بازهم درحقیقت به همان سوال ازعمرانسان بازمیگرددزیراکه عمر هرانسان درواقع مشتمل برتمام بخشهای زندگی اواست وعمرانسان مرکب ازسال،ماه،هفته،شب،روز،ساعت،دقیقه وثانیه است.که بطورعموم برای همه ی آنها نسبت به انسان عمراطلاق میشود.           وهمه حالاتی که برای انسان پدیدمیآیددرهمین اوقات است نه بیرون ازآن0

پس اینست وجه مناست ازجمع شدن این      چهارنوع درحدیث مذکور.                                         

پس باید انسان مسلمان درتمانی این بخشها ی مختلف زندگی خویش متوجه وبیدارباشدوازتمامی آنها دراین زندگی چندروزه ی خویش استفاده خوبی راببرد.                                                   

ودراین بخشهای عمر دنیاوی انسان به احوال مختلفی موجه خواهدشد ازقبیل فقروناتوانی،صحتمندی ومریضی وغیره ودرتمام اینهازندگی خویش راباتمام بخشهای زندگی آنحضرتrعیا رسازدمثلا: درهنگام مریضی خویش اقتدابه سیدکائینات نماید.                                                                                                          چنانکه درروایت صحیح آمده است که آنحضرت rدرهنگام مریضی(چندروزقبل ازرحلت شان)برای حضرت ابوبکرtدستورامام شدن رامیدهند تاکه برای مردم نمازرااداکند وخودشان به کمک دونفر،یکی حضرت عباس tودیگری حضرت علی ابن ابی طالب tبرای درک ثواب نمازجماعت ازخانه بیرون آمدند.(3)                                                                                            ودراین صورت است که به آن فرموده خداوندY(لقدکان لکم فی رسول الله اسوة حسنة)ماعمل کرده باشیم ومؤفقیت خودراحاصل نموده باشیم.                               3: در جای دیگری آن حضرتe نعمت فراغت وصحتمندی را یکی از جمله  نعمت های بسیار بزرگ و ارزنده بیان نموده اند، اما متاسفانه اکثر مردم قدرش را نمی دانند، چنانچه ازحضرت ابن عباسtروایت که رسول اللهr می فرمایند: « نعمتان من نعم الله،  مغبون فیهما کثیر من الناس: الصحه و الفراغ.» ⁽⁴⁾

ترجمه: دو نعمت از نعمت های خداوندY است که بسیاری مردم از  آن ها بی خبر اند، و آن ها عبارت اند از: سلامتی و فراغت. شیخ عبدالفتاح ابوالغده درکتاب خویش درشرح این حدیث شریف چنین میفرماید:النعمة مایتنعّم به الانسان ویستلذّه نعت چیزی است که خوشی ولذّت انسان درآن باشد.خواه به حواس ظاهری درک شودمثل:گوش،زبان،بینی،چشم وحتی تمام پوست بدن انسان.ویاازطریق حواس باطنی باشد مثل:فهم،هوش،حافظه وادراک یک شی ویایک مطلب وغیره.                        

صحت:بمعنی سالم بودن وعیب نداشتن اعضای ظاهری وباطنی است-وکلمه غبن:بمعنی فریب خوردن است .وکله الفراغ:بمعنی فارغ بودن ازدیگرمشاغل وموانع دنیاوی است.پس مفهوم کلی حدیث مذکور اینست،کسیکه ازنعمت صحتمندی وفراغت برخورداراست ودرعین حال برای شکرگذاری آنها واداءحقوق اللهYوحقوق الناس،وکارهای خیریه ی که به صلاح خودش مربوط باشدو یابه صلاح جامعه،ازآن دونعمت بکارنگیرفته،ودرغفلت وپیروی ازشیطان وشهوات،خوشگذرانیهای دنیاوی ازآن دونعمت بکارگیرد،یقیناً که چنین شخصی فریب بسیاربزرگی خورده وخسران بی حدواندازه رامتحمّل شده است که جبران آن درحد امکان نخواهدبود.وازآن جهت که همه درذات خودقابل تغیراست،همیشه قدرت ،تندرستی وصحتمندی نیست.وهمیشه وقت فراغت ازمشاغل نیست اگریکی ازآندواست ممکن یکی دیگرنباشد.                                             

نیزشیخ عبدالفتاح چنین مثالی درشرح حدیث مذکوربیان کرده است که میفرماید:اول آنکسیکه صحتمندی وفراغت رادراطاعت ازخداوندYبکاربرد،اواست که گویا سبقت راربوده است.دوم کسی که صحت وفراغت راداشت ولی آنهارادرمعاصی ونافرمانی بسربرد،اواست که گوهرگیرانبهای عمرراازدست داده وروسیاهی رفتن به دوزخ را بدست خودبرای خودتهیّه نموده است.سوم آن کسی که ازآندونعمت نه کاری برای آخرت خود نمودونه هم خودرابه معاصی آلوده نموده است،اوست که مغبون وفریفته ی شیطان شده وخودرامحروم دنیا وآخرت کرده است.

مثال آن سه گروه شباهت به یکی ازاین سه نفراست:شخص اولی شباهت به کسی داردکه ،دردنیا برای خودبذروتخم کردوکشت نمودوآن کشت خویش را بطورمناسب آبیاری وحفاظت نمودودرموقعش آنرادروکرده وخرمن نمود وبعداًآنهاراذخیره نموده است .این است مثال همان شخص اولی که صحتمندی وفراغت خویش رادراطاعت پروردگارخویش بسربرده وسرانجام ازکار و حاصل زحمت خویش وازسرفرازی آخرت شادمان وخوشحال میباشد.                                           

مثال دومی آنست:که شخصی بذررادادوعوضش معاصی خریدوخودراآلوده کرد،نه یک حسرت وندامت دارد،بلکه چندین حسرت ،ازجهتی حسرت ازدست دادن تخم ،وازطرف دیگرآلوده شدن به گناه ...وسرانجام شرمساری وذلّت آخرت وترس رسیدن به عقوبت وعذاب جهنم.                                                                                                               

مثال سومی :مانندآن شخص که بذررابجایش گذاشت،نه آنرا کشت کرده ونه کشتی که آنرا آبیاری کند،وسرانجام موریان آنراخورد،وزمان خرمن هاازتخم وخرمن ازهر دوی دست خالی وتهی دست بوده ، است اوست که فریب نفس راخورده خواری وذلّت رانصیب شده است.                                                                                                                                  

درواقع آنحضرتrدرآن حدیث مذکور، کسی را که ازآندونعمت برخورداراست به یک تاجرتشبیه کرده ،وآندونعمت را به سرمایه تاجرتشبیه کرده است.همچنانکه یک تاجراگرسرمایه اش راعاطل وبدون معامله بگذارد،ویا اینکه آنرابدون فائده وبعوض همچون برف وامثال آن بدهدوآن برفها بدستش مانده وذوب شود،یقیناً که خسارتمندگردیده پس آن شخص که صحتمندی وفراغت خودرابه غفلت ویا بکارهای لاابالی دردنبال زینت وزرق وبرق دنیاوی صرف کرده است،نیزاین شخص خسارت کرده است ،ولی خسارت آن تاجر با خسارت این شخص خیلی فرق دارد.زیراکه ممکن است آن تاجربتواندازیک طریقی دوباره آن سرمایه اش رابدست آورد ،ولی این شخص که آندونعمت راازدست داده وبه همان غفلت خویش وفات نموده است،ازکجا وچیطورمیتواندباردیگرآنهارابدست بیآورد.بناء براین توضیح دانسته شد که مشابهت آن شخص به آن تاجرتنها دروجه خسارت است نه درمساوات وبرابری دربین آندوخسارت.

پس بر ما لازم است تا از این دو نعمت بزرگ، ضمن یک برنامه ریزی دقیق در حد توان،مان استفاه لازم وضروری را ببریم.

          پا نوشت ها:

1- امام محمدغزالی،احیاءعلوم الدین،ج 5،ص631.

2- دکتور یوسف قرضاوی،ا رزش وقت درزندگی انسان،مترجم:دکتورمحمودابراهیمی،بهار1379ه ش،ناشر:انتشارات کتاب،ص13.

3- سیّدابوالحسن ندوی،نبی رحمت،مترجم:مولانامحمدقاسم قاسمی،چاپ اول،بهار1380ه ش،ناشر:انتشارات شیخ الاسلام احمدجام،ص 402.

4- ابو غدّه عبدالفتّاح،ارزش وقت نزدعلماءاسلامی،مترجم:محمدعلی خالدی (سلطان العلماء)،تیرماه 1386ه ش،ناشر:ایلاف،ص 17.

مبحث اول اهمیت وقت از دیدگاه قرآن کریم

مبحث اول

 اهمیت وقت از دیدگاه قرآن کریم

نویسنده : محمد اسماعیل حقانی

 خداوند متعال ارزش و اهمیت وقت را در کتاب دارین خویش در آیات متعددی بیان نموده که همه آنها ارزش و اهمیت وقت را نشان می دهند.

اینک بنده بعضی از آن آیات را از جهات متعددی ذیلاً مورد بررسی قرار خواهم داد:

الف: اولاً اینکه از جهتی خداوند متعالY وقت را به عنوان یک نعمت بسیار بزرگی بیان کرده است، چنانکه می فرماید:

] و سَخَّر لَکُمُ اللَیلَ وَالنَّهارَ[ (1)

(در خدمت شما قرار داد شب و روز را)

و در ادامه آیه مذکوره خداوند متعالY می فرماید: «اگر بخواهید که تمام نعمت هایی را که من برای شما عطاء نموده ام، بشمارید، نمی توانید.»

در حالیکه در این آیه مبارکه خداوند متعالY اولاًبطور خصوص از نعمت آفتاب، مهتاب، شب و روز ذکر بمیان آورده و بعداً بطور عموم فرموده: «که برای شما داد از همه آنچه را که از او خواستید.»

پس این خود نکته ای ظریفی است که  دراینجا به ارزش وقت توجه شده است زیرا که اولاً خداوندمتعال تخصیص و بعداً تعمیم نعمت های خویش را بیان نموده که اهتمام و توجه به شأن مُخَصَّص به است.

یعنی این که خداوند متعالY بطور صریح و واضح از بین تمام نعمت های کثیر خویش به نعمت شب و روز توجه بیشتر و عمیق تری کرده تا به بندگان خویش بفهماند که ای بندگان من وقت خویش را با ارزش بدارید و نگذازید تا وقت تان از اثر سستی و غفلت تان ضایع گردد که سرانجام به ذلت و خواری دنیا و آخرت گرفتار شوید.زیراکسی که ازاین وقت خویش اگراستفاده خوبی راببردکاملاسعادتمندخواهدبود.واین سعادتمندی ممکن نیست مگراینکه انسان تمامی این عمر چندروزه ای خویش را که بعنوان یک وقت است دراطاعت ازفرامین واحکامات خداوندمتعال وسنت رسول گرامی اسلام بسرببردولی اگرکسی که ازاین وقت خویش استفاده خوبی رانبردواین عمرخودرادراطاعت ازخواهشات وهواهای نفسانی خویش بسرببرداوست که ذلت وخواری دنیاواخرت رانصیب شده وسرانجام به عذاب اخرت گرفتارخواهدشد.                                                                                                                                                     

چونکه این شبهاوروزهاچنانکه گفته شدازجمله ان نعمتهای است که خداوندمتعال آنهارا دراختیار انسانهاقرارداده وانان رادراستفاده از این نعتهامختارگردانیده است وخودانسانهاهستندکه کاروکاسبی ،تعلیم وتعلم علوم ،آسایش ،خواب.وانواع مسافرتهای سودمندوغیرسومندبرای کسب روزی و....رادرهمین روزهاوشبهاباختیارخویش انجام میدهندوهمه این نعمتهاراخداوندمتعال به فضل خویش دراختیارانسانهاقرارداده است.                                                            درحقیقت مجموعه عمرانسان همین وقت اوست .وسیله سعادت ابدی هرانسان وقت اوست ،پایه وزیربنای زندگی نامطلوب ورسیدن به عذاب دردناک ازهمین وقت است  بنابراین خودانسان میتواندکه ازوقت خویش استفاده ای خوبی رابگیردووقت خودرادرراهای خیر صلاح جامعه خویش صرف کند واینکه خودرادرصف ملائکه قراردهدو میتواندکه وقت خودرادنبال کارهای یگذراندکه خودرادرصف اخوان الشیاطین  قراردهد.                                                                                                   ب :وازطرف دیگرخداوندمتعال طول عمررابعنوان یک نعمت بسیاربزرگ بیان نموده که حتی زیادتی عمررادلیلی براتمام حجت قرارداده است.

آنگاه که اهل جهنم عذاب را مشاهده می کنند و بر عذاب گرفتار می شوند از خداوند متعالY در خواست زندگی جدیدی را می نمایند و فریاد می کشند: ای بار الها! از این غذاب سوزان ما را نجات بده و برای ما زندگی دنیا را دو باره نصیب بفرما و ما دو باره نافرمانی دساتیر و احکامات تو را نمی کنیم و اطاعت پیامبرانت را بر خود لازم می گیریم  ویک لحظه ازعمرخویش رابغفلت سپری نمینمایم. ولی این درخواست آنان بی معنا و بی فایده است زیراکه آن زندگی یی را که خداوندY برای شان در دنیا داده بود و در طول آن زندگی متوجه به خالق و مالک خویش نشدند و آخرت را فراموش کرده و از گناه و معصیت دست بر نداشتند.بلکه خواهشات وهواهای نفسانی خویش راپیروی کردند ودنبال شیطان رفته وتابع اوشدند.

و  انجاستکه خداوندY جواب شان را با چنین سوال کوبنده داده  ودیگرجای سوالی برای ایشان باقی نمیگذارچنانکه می فرماید­:

] او لم نعمرکم ما یتذکر فیه من تذکر و جاءکم النذیر فذوقوا فما للظالمین من نصیر[ (2)

« آیا به شما به مقدار کافی برای بیداری و تذکر شما عمر ندادیم و آیا بیم دهنده الهی به سراغ شما نیامده پس تمام وسایل نجات در اختیار تان بوده و از آن بهره ای نگرفتید نه از عمر طولانی به هوش آمدید و نه از علائم پیری بیدار شدید، روش انحرافی را در پیش گرفتید و در غفلت تمام آن عمر خویش را بسر بردید پس بچشید عذاب ستمی را که خود بر خود کر دید زیرا که ستمگاران را هیچ یار و یاوری نیست.) (3)                                                                                                                       

واین عمرطولانی نسبت  به این حدیث شریف شصت سال است چنانکه از حضرت ابوهریره tروایت است که رسول خداrفرمودند]اعذرالله الی امرئ امهله حتی بلغ ستین عاما  [/.رواه البخاری 11/204 /وفیه قال العلما6 معناه لم یترک له عذرااذاامهله هذه المده یقال/اعذرالرجل اذابلغ الغایت فی العذر(4)                           

یعنی اینکه خداوندYراهای همه ای عذرهارابسته چونکه برای هرمکلف آنقدر وقت وزمان را که درآن بتوانداموری که برآنها مکلف شده است انجام دهدارزانی کرده است مخصوصا کسانیکه به عمرشصت سالیگی برسند .                       

اگرچه ازاین حدیث مذکورمعلوم میشود که عمرطولانی شصت سال است لکن درآن هیچ انحصاری هم نیست که تنها همین شصت سال است نه بیشترونه کمتربلکه خداوندYخودبهتردانااست.                                                                                        

ج: از جهت دیگر خداوند متعالY در آیات متعددی نسبت به وقت قسم یاد کرده که ذیلاً بعضی از آنها ذکر می گردد                                                   

1- قسم به سپیده ای بامداد مثل آیه 16سوره ی انشقاق ]فلا اقسم بالشفق[.                   2- قسم به بامدادوقتیکه نفس می کشدآشکارومعلوم می شود مثل آیه18سوره ی تکویر]والصبح اذاتنفس[.                                                   

3- قسم به بامدادوقتیکه هواه روشن شودمثل آیه ی 33سوره ی المدثر]والصبح اذااسفر[.                                                                                           

4- قسم به بامدادوشبهای ده گانه اول ماه ذی الحجه مثل آیه ی اول سوره ی الفجر]والفجرولیا ل عشر[.                                                                                   

5- قسم به روزوقتیکه روشنی آن ظاهر شودمثل آیه ی اول سوره ی الیل]والنهاراذاتجلی [.                                                                              

  6- قسم به چاشت یاربع النهارمثل آیه ی اول سوره ی الضحی ]والضحی .[                 7- قسم به شب وقتیکه تاریک شد مثل آیه ی 17سوره ی التکویر]والیل اذاعسعس[.                                                                                                 

8- قسم به شب وقتی که آرام شودمثل آیه ی2سوره ی الضحی ]والیل اذاسجی[.                                                                                                       

  9- قسم به شب وقتی که همه چیزرادرخودجمع کندمثل آیه ی4سوره ی الانشقاق ]واللیل وماوسق[.                                                            

  10- قسم به شب وقتی که رفت تاکه روز بیایدمثل آیه ی33سوره ی المدثر ]واللیل اذ ادبر[.                                                                                     

 11- قسم به وقتی که تاریکی اش همه جاهارافراگرفت مثل آیه ی اول سوره ی اللیل ]واللیل اذایغشی[.                                                                     

12- وقسم به تمام اجزای وقت ومطلق زمان بدون قیدشب وروزوامثال آن مثل آیه اول سوره ی العصر ]والعصر[.                                                           

دراین آیات فوق الذکروامثال آنها که خداوندYبه بعضی اجزاوقت ویابه مطلق آن قسم یاد کرده است این رامیرساند که خداوندمتعالYاهمیت وقت رابرای بندگان خویش نشان میدهد ،درجاها ئکه قسم به بعضی ازاجزای مخصوص آمده است خاص اهمیت همان جزء رانشان میدهد ودرجاهائکه قسم به مطلق زمان وارد شده است ارزش تمامی اجزائ وقت رانشان میدهد.                                                                                                                   واین عقیده ی اکثرمفسیرین است که زمانکه خداوندYبه چیزی قسم یادکندارزش واهمیت آن شئ رانشان میدهد.(5).                                             

د: برای نشان دادن اهمیت وقت همین کافی است که خداند متعالY یک سوره خاصی را بنام ( العصر) نازل کرده است که در آن به مطلق زمان قسم یاد کرده است که همه انسانها درذلت اندمگر کسانیکه ایمان آوردندواعمال صالح راانجام داده ویکدیگر راتوصیه به حق پرستی وتوصیه به صبروشکیبای نمایند.               

علامه مفتی محمد شفیع عثمانی دیوبندی (رح) در شرح این سوره چنین می فرماید: « سوره عصر سوره بسیار کوچکی از قرآن است اما چنان جامع است که بقول امام شافعی (رح) اگر مردم این سوره را با فکر و اندیشه تلاوت کنند پس بر ای دین و دنیای شان کافی می باشد.

در این سوره خداوندY به زمانه قسم یاد نموده است که بنی نوع آدمی در زیان بزرگی قرار دارند و مستثنی از این زیان فقط کسانی اند که به این چهار چیز پای بند باشند: ایمان، اعمال صالح، نصیحت و وصیت دیگران به حق و وصیت به صبر.

و برای نجات از زیان های دین و دنیا و به دست آوردن نفع عظیم، این نسخه قرآنی از چهار چیز مرکب است، از جمع آنها دو چیز نخست متعلق به خود شخص است و دو چیز دیگر متعلق به صلاح و هدایت دیگران است.

در اینجااین امرقابل ملاحظه است که درمیان قسم وجواب آن باید مناسبتی موجودباشد، عامه ی مفسرین دراین موردچنین فرمودند که ازآن جهت که تمام نشوونما ،حرکات وسکنات، اعمال واخلاق و.... همه درزمان انجام میگیرندواعمالیکه دراین سوره بکاررفته است نیزدرهمین شب وروز وهمین زمانه میباشدپس بااین مناسبت به زمانه قسم یادکرده است(6).                                           

وعلامه فخرالرازی درتفسیرخویش درشرح وتفسیرسوره ی والعصرچنین بیان فرموده اند که  خلاصه ی ترجمه ی آن چنین است /خداوندYبه عصرقسم یاد کرده است وخودعصرهمان مطلق زمان است ازآن جهت که تمام اعجا یب وغرایب درزمان ظهورمینمایدودرزمانه است که هرخوشی وناخوشی درآن پدیدمیآیدودرهمین زمانه است که برای بعضی تندرستی وبرای بعضی دیگربیماری وبرای بعضی هستی  وبربعضی دیگرنیستی وغیره بوجودمیآید 0                                                                   

بنابراین   هیچ چیزی نخواهدبود که مانندعمرگرانبهاوباارزش باشد زیراکه اگرشخصی سالهای سال ازعمرخویش راتلف وضائع کرده ولی درآخرهمین عمراین توفیق رابیابدکه بهوش آیدوخوب توجه کندوراه ایمان ،توحید واعمال صالح راپیش بگیرد.پس همین توبه وشائسته کاری اش اورا به جنت جاویدان میرساند وآنزمان است که میداندکه گرامی ترین لحظات زندگی اوهمان زمان اندکی بوده است که توبه وبازگشت به سعادت ابدی رادرآن نصیب شده است(7)0                                           

  ر-ازجهت دیگراهمیت ارزش وقت دراین است که تمام شعایردین مبین اسلام یک ارتباط بسیار کلی رابه وقت دارند وبوقت تعین شده که همه مؤقت بوقت هستند 0                                                                                                  

وهمانگونه که عمر هرانسان وقت اواست هرچیزدردنیا نیزوقت بندی شده است وتمام عبادات ومعاملات به وقت تعین شده است .                      

  مثلا نمازهای فرضی که نماز صبح بوقت صبح ونمازظهر به وقت ظهرو...تعین شده است .نماز جمعه بوقت ظهرمعین شده است ونمازهای سنت مثل سنتهای قبل وبعدازفرضهای پنجگانه  نمازتهجد  نمازتراویح  نمازطلب باران  ، نمازکسوف ،  نمازخسوف ،نمازاشراق ،نمازضحی ،نمازهای وتر ،نمازهای عیدان وغیره که همه آنهادارای وقت معینی هستند0وبرای روزه گرفتن  ماه مخصوصی تعین گردیده وبرای حج ماهای خاصی تعین شده وبرای بیرون کردن زکات مال وامثال آن وقت بخصوصی ثابت گردیده است .                        

واکثرمعاملات ومقدمات آن نیزازروی وقت ترتیب داده شده است. .آیاچنین نیست که سن بلوغ معین شده است ،سن تمیز ،سن رشد ،دوره ی تکامل که همه بوقت خاصی ازطریق حساب سال وماه معین نشده است ؟0    

  وآیا سن ازدواج ومدت بقای حمل درشکم مادر ومدت شیرخوارگی و مدت حضانت وامثال آن به همین سال وماه تعین نشده است؟                                 

آیاسالهای درسی ازابتدای گرفته تا متوسطه ولیسه ولیسانسه وماستری وغیره همه ازروی همین سال وماه شمارش وحساب نمیشود؟                     

  وآیا تمام کارمندان دولتی وغیردولتی وتمام مامورین وکارگران و... مزدومعاش شان ازروی همین سال وماه وشب وروز حساب نمیشود ؟

وآیاعده ی زن مطلقه وزن که شوهرش وفات کرده ونیز عده ی زنیکه شوهرش مفقود گردیده است و...همگی ازروی گذشت سال وماه حساب ومورد بررسی قرارنمیگیرد ؟.                                                                         

جواب ازتمامی همان مذکورین وامثال آنهامثبت میباشد که بلی همه ی آنها ازروی وقت مورد حساب وبررسی قرارمیگیرند نه چیزی دیگر. پس وقت است که درهمه ی آنها بهترین آله ومعیار سنجش میباشد  آنچنان معیاری است که درهمه ی آنها نقش اساسی را بازی میکند که بدون ازوقت چیزی دیگری نمیتواند این چنین نقش را داشته ومثل آن معیار مناسبی باشد .                           

بنابراین معلوم شد که وقت خیلی بیش از تصّور ما انسانها از ارزش واهمیت بالا وخاص خودبرخوردارمیباشد .وازاین جهت است که خداوندYدرآیات بسیار زیادی به اجزاء مختلف وقت قسم یاد کرده است چنانکه دراین مورد درصفحات قبلی سخن گقته .                                             

دانشمندی فرموده است:هرروزی که ازعمر من میگذرد که بهتر ازروزپیش نبا شد،برای من برکتی مباد.(8).                                                           

بناءً با اینکه وقت اینقدر ارزش داردپس چیگنه معقول است که یک انسان عاقل،فهمیده وهوشیارعمر خویش را بیهوده صرف کندوازاین دنیای فریبنده بادست خالی وبدون عمل صالحه برود .                                                 

 پس برما لازم وضروری  است که ازهر لحظه ی زندگی خود کمال استفاده را برده وبا انجام دادن اعمال خیریه درس،تعلیم وتعلّم وخیرخواهی به جهان اسلام  که همراه با نیة درست واخلاص کامل ومحضاً لله با شد به این زندگی دنیاوی خویش اختتام بخشیده  و سرانجام به لطف خداوندY مؤفقیت وکا میابی دنیا وآخرت را نصیب شویم .

پانوشت ها:                    

 1- ابراهیم/34                                                                                                               2- فاطر/37                                                                                                 

3- مفتی محمدشفیع عثمانی دیوبندی.معارف القرآن /مترجم محمد یوسف حسین پور  چاپ  اول  زمستان  1379.ه ش تربت جام  انتشارات شیخ الاسلام احمد جام  ج11  ص355.

 4- یحی بن شرف النووی الدمشقی ، ریا ض الصالحین حدیث شماره ی112  ص 67.                                   

 5- ابوغده  عبدالفتاح  ارزش وقت نزدعلمای اسلامی  مترجم  محمدعلی                خالدی(سلطان العلماء )تیرماه 1386  ه ش ناشر ایلاف   ص 17.                             

 6- مفتی محمد شفیع عثمانی دیوبندی.همان ج14 ص631.                  

      7- رازی فخرالدین  مفاتح الغیب که مشهوراست به تفسیرکبیر (ب ت) ج32ص84.                                                                                                          

  8- ابو غدّه عبدالفتا ح ارزش وقت نزد علمای اسلامی ص 20.                                                                                                                                                                                               

برچسب‌ها: اهمیت وقت از دیدگاه قرآن کریم, نویسنده, محمد اسماعیل حقانی

نوشته شده توسط محمد طاهر قاسمی   | لینک ثابت | نظر بدهید

درباره وبلاگ

محمد طاهر قاسمی فرزند حاجی عبد الظاهر در سال 1363 در قریه زهکن ولسوالی اناردره ولایت فراه تولد گردیده تعلیمات ابتدائی خویش را در مکتب متوسط زهکن الی صنف ششم سپری نمود وی بعد از تغییرات سیاسی در سال 1375 ترک تعلیم نموده و سپس در سال 1377 تعلیم خویش را فراگیری علوم دینی آغاز نمود و بعد از تغییرات سیاسی بار دیگر در سال 1380در دار العلوم عالی غیاثیه داخله نموده و در سال 1382 از صنف داوزدهم فارغ گردیده و در سال 1383 از طریق امتحان کانکور به پوهنخی شرعیات پوهنتون هرات به کامیاب معرفی گردیده و در سال 1386 از این پوهنخی فارغ شده و متعاقباً در 1387 در دار العلوم عالی غیاثیه به حیث استاد معرفی شده و در سال 1390 توسط بورسیه تحصیلی عازم دانشگاه بین المللی اسلام آباد گردیده و در اواسط سال 1393 از این دانگشاه با مدرک ماستری فارغ شده است و رسال خویش را تحت عنوان (مشاهد الآخرة فی سور المفصل - جزء عم- ) نوشته و از آن موفقانه دفاع نموده است .

منوی اصلی

صفحه نخست
پروفایل مدیر وبلاگ
پست الکترونیک
آرشیو مطالب
عناوین مطالب وبلاگ

آرشیو مطالب

شهریور 1393

پیوندها

باشگاه سکوت - افغانستان
 

 

 Powered By  BLOGFA.COM

(ارزش وقت در نزد مسلمان)

(ارزش وقت در نزد مسلمان)

نویسنده: (دکتر یوسف قرضاوی) 

 مترجم: سید جاوید (حسینی)   

بااحساس ترین فرد درمقابل وقت وزمان همانا یک مسلمان می باشد زیرا او به یقین می داند که در قیامت ازعمرش که در چه راهی گذرانده وازجوانی اش که در چه راهی به مصرف رسانده سؤال وباز پُرس خواهد شد، نباید فرد مؤمن وقت خودرا به سپری کردن کارهای بیهوده وبی ارزش ضایع کرده وبا ارزش ترین مال اش را(وقت) ازدست داده ودرپایان کارهم به دلیل ازدست دادن وقتش جز افسوس وپشیمانی چیزدیگری نصیب اونشود. بدون شک،وقت وزمان نعمت بزرگی است که برای انسان عطا شده وانسان باید درمقابل این نعمت عظیم وستُرگ به گونه عملی آن ازخداوند(جل جلاله) شکر گذاری نماید بدین شکل که از وقت مهیا شده برایش استفاده اعظمی نموده ودرضایع نمودن آن سبب کفران این نعمت عُظمی نگردد.عمر بن عبد العزیز(رح) می فرماید:(شب وروزدرخدمت توگذاشته شده تا تو ازآن به وجه نیک استفاده کنی، پس تلاش کن واین دو نعمت بزرگ را از دست مده) گویا که فرد مسلمان وبا احساس هر روز بادمیدن صبح وباطلوع آفتاب صدای می شنود که برایش نداکرده ومی گوید:(ای مسلمان! من روزجدیدی هستم که تمام اعمالت در ظرف زمانی من صورت می گیرد تلاش کن وسعی نما تا ازمن درست وصحیح استفاده کنی وگرنه وقتی غروب نمودم دیگر تا به روز قیامت برنخواهم گشت) درتارو پود فرد مسلمان باید این احساس وجود داشته باشد که هیچ روزی از روزهایش را بدون کاروتولید سپری نکرده وهمیشه درسعی وتلاش باشد تا این که درمیادین مختلف زندگی موفقترازهرکس دیگراظهاروجود نماید،ونمی توان به این خواسته رسید مگراین که کارهای روزمره را معطل به فردا نکنیم وعمل هرروز را درهمان روز به انجام رسانده وبه پایان به رسانیم.تلاش دربهتر نمودن اعمال امروزازدیروز وفردا ازروزگذشته آن، طولانی نمودن عمربه وسیله انجام اعمال خیر ومفید،باقی گذاشتن علم نافع،اولاد صالح، پروژهای مثمر وغیره اعمال خیری که برای جامعه اسلامی مفید ومثمرثمرباشد همه از ویژه گی های یک فرد مؤمن وخیرخواه است که سعی دارد برای برآورده نمودن اغراض وامیال جامعه وبرای حصول رضای خداوند(جل جلاله) به گونه واقعی وبااخلاص تام خدمت نماید. بدون شک شخصی که همه این منافع عامه را درنظرمی گیرد وگاهً منافع شخصی اش را زیرپا نموده ومنافع عمومی را برآن ترجیح می دهد درنزد خدای متعال اجرش ضایع نگردیده ومزد کامل آن همه ایثاروفداکاری را دریافت خواهد نمود،دُرست مثل ابوالدرداء صحابی پیامبر(صلی الله علیه وسلم) وقتی در هنگام پیری وزمانی که فرتوت وازپا افتاده بود می خواست که نهال جوزی غرس کند مردم برایش گفتند غرس نمودن این نهال برایت چی فائده دارد این نهال سال ها بعد به ثمر نشسته وتو نمی توانی ازمیوه آن استفاده نمائی،او درجواب آنها چی زیبا گفت:(چی مشکلی دارد که من ازثوابش ودیگران ازمیوه اش استفاده نمایند) بلی! این است ویژگی وخصوصیت یک فرد مؤمن که استفاده بهینه ازوقت را ملاک کار خود قرار داده وخدمت به دیگران را باعث افتخارش می داند.(دیگران کاشتند وماخوردیم،مامی کاریم تا دیگران بخورند) .   

الدراسة حول کتب التسعة فی احوال رجال الحدیث

 

الدراسة حول کتب التسعة

فی احوال رجال الحدیث

إعداد :

محمد طاهر (قاسمی) الأفغانی

موضوع البحث:

1 - معرفة الثقات – للعجلی.

2 - الثقات - لإبن حبان.

3 - میزان الاعتدال فی نقد الرجال – للذهبی.

4 -  الکامل فی معرفة الضعفاء والمتروکین من الرواة – لإبن عدی .

5 - التاریخ الکبیر – للبخاری.

6 - الجرح و التعدیل - لابن ابی حاتم.

7 -   تهذیب الکمال - للمزی .

8 - تهذیب التهذیب - لابن حجر.

9 - تقریب التهذیب – لابن حجر.

بسم الله الرحمن الرحیم

مقدمة

إن الحمد لله نحمده ونستعینه ونستغفره، ونعوذ بالله من شرور أنفسنا، وسیئات أعمالنا، من یهده الله فلا مضل له، ومن یضلل فلا هادی له، وأشهد أن لا إله إلا الله وحده لاشریک له، وأشهد أن محمداً عبده ورسوله صلى الله علیه وآله وصحبه وسلم تسلیماً کثیراً.

أما بعد:

من المفروض علی الطلاب فی کل مادة ان یکتبوا بحثاً حول موضوع یشیر الیه الإستاذ و لا شک إن القیام بذلک من الواجبات التی لابد لطالب ان یقوم بها لأن هذا الأمر قد یؤدی إلی تحقیقات اکبر من ذلک و هذا حجر الاساس الذی لابد من الاهتمام به.

و انا ایضاً قمت بواجبی هذا بعد ما حدد لنا الاستاد (حفظه الله) مجال البحث و بین لنا المطلوب من الموضوع و الا فالدراسة حول هذا الموضوع غیر میسور لنا لان الاحتواء بکل ما هو لازم لهذا البحث قد یستغرق اکثر من ذلک الفترة و ربما یحتاج الی اکثر من اهتمام و دقة لان کثیر من العلماء و الباحثون قد خاضوا حول الموضوع و تفحصوا و جاءوا بما هو المقصود منه ...

الموضوع الذی اشار الیه الاستاذ (حفظه الله) من اهم الموضوعات فی مجال دراسات علوم الحدیث کما أن الکتب المحددة ایضاً من اهم الکتب فی ذلک الفن و إن مؤلفیها من کبار المحدثین کبخاری ... فشرعت فی جمع المطالب من الکتب و ذکرت المراجع فی نهایة کل ترجمة و ایضاً اعتمدت علی بعض القنوات المعتمدة الاسلامیة عبر شبکة العنکبوتیة (انترنت) مثل المکتبة الشاملة و الملتقی اهل الحدیث و شبکة السنة و ... و صورت صفحة من کل کتاب من شاشة الشاملة و ادرجتها نموذجاً .

و أسال الله أن یوفقنی لما یحب و یرضاه. و جزاه الله استاذنا عنا خیر الجزاء إنه بکل شیئ قدیر.

فالرجاء من الاستاذ القبول، إن اخطأت یصحح و إن لزقت یعفو عنی لأنه جدیر بهذا.

 معرفة الثقات - للعجلی

ترجمة المؤلف:

إسمه و نسبه:

أحمد بن عبد الله بن صالح بن مسلم بن صالح، یکنى أبا الحسن العجلی، کوفی الأصل.

مولده:

ولد فی الکوفة سنة 182 هـ.

وفاته :
ثم توفی : الإمام العجلی بطرابلس المغرب، سنة (261هـ ) عن تسع وسبعین سنة فرحمة الله علیه ، وجزاه عن سنة النبی صلى الله علیه وسلم وخدمتها أفضل جزاء وأوفره … أمین .

شیوخـه:
1 - أحمد بن حنبل.
2 - یحیى بن معین.
3 - الإمام الجورجانی. وکانت کتابته عن الثقات من الشیوخ وترک الضعفاء بتتبع الرواة من حیث العدالة والضبط والعقیدة.
4 - کما کتب عن بشر بن عمر الزهرانی وقال فیه: (بصری ثقة کتبت عنه).
5 - وکذلک شیخه عمرو بن الربیع بن طارق الهلالی، قال فیه: (کوفی ثقة کتبنا عنه بمصر).
6 - وقال فی شیخه قیس بن حفص التمیمی: (بصری لا بأس به کتبنا عنه شیئاً یسیراً).
7 - سعید بن یحیى بن مهدی الحمیری.
8 - الحسین بن علی بن الولید الجعفی الکوفی، قال: (حسین الجعفی ثقة، کان یقرئ القرآن رأس فیه، وکان رجلاً صالحاً لم أرَ رجلاً قط أفضل منه) کان صحیح الکتاب.
9 - عمر بن معد أبو داود الحفری الکوفی قال الإمام العجلی: (کان رجلاً صالحاً متعبداً حافظا لحدیثه مثبتاً وکان فقیراً، والذی ظهر له من الحدیث ثلاثة آلاف او نحوها، کوفی ثقة ثبت فی الحدیث، عابد صالح).
10 - محمد بن عبد الله بن الزبیر بن عمر الکوفی ، لیس به بأس.
11-  یحیى بن آدم بن سلیمان أبو زکریا الأموی مولاهم الکوفی صاحب التصانیف.
12 - اسحاق بن منصور السلولی الکوفی قال الإمام العجلی (کوفی ثقة وکان فیه تشیع وقد کتبت عنه).
13 -  عبد الملک بن عمرو القیسی البصری، قال الإمام العجلی (مکی ثقة وقد کتبت عنه).
14 - یعقوب بن اسحاق بن زید الحضرمی المقرئ النحوی البصری.
15 -  جعفر بن عون بن جعفر المخزومی أبو عون الکوفی، روى عنه الإمام العجلی فی ثقاته.
16 - روح بن عبادة بن العلاء بن حسان القیسی البصری : (صدوق لیس به بأس، حدیثه یدل على صدقه).
وکان تتبعه واستقصاؤه احادیث الرواة والوقوف على احوالهم مع بیان صحیحها وسقیمها فقد وهبه الله بصیرة ناقدة ومعرفة عالیة.
17 - کقوله فی حجاج بن ارطأة النخعی: (جائز الحدیث، وکان له فقه وکان على البصرة، وکان على الشرط، وکان فقیهاً، وکان أحد مفتی اهل الکوفة، وکان فیه تیه، وکان یقول: قتلنی حب الشرف وولی قضاء البصرة، وکان جائز الحدیث الا انه صاحب إرسال، وکان یرسل عن حیى کثیر ولم یسمع منه شیئاً ویرسل عن مجاهد ولم یسمع منه شیئاً ویرسل عن مکحول ولم یسمع
منه شیئاً ویرسل عن الزهری ولم یسمع منه شیئاً، فإنی یعیب الناس منه التدلیس.
18 -  عبد الرحمن بن شیبة .
19 -  خلاد بن یحیى بن صفوان.
20 - النضر بن محمد.
21. محمد بن نوح.
22 - عبد الله بن الحکم.
23 - سعید بن مریم.
24 - عمرو بن الربیع بن طارق (کوفی ثقة وقد کتبنا عنه بمصر).

تلامیـذه:
1 - ولده صالح بن احمد.
2 - موسى بن أحمد بن اللب الثقفی یُکنى أبا عمران.
3 - محمد بن غالب المعروف بابن الصفار من أهل قرطبة.
4 - سعید بن خمیر بن عبد الرحمن من أهل قرطبة یُکنى أبا عثمان.
5 - سعید بن عثمان بن سعید الاندلسی یُکنى أبا عبد الله.
6 - مالک بن عیسى بن نصر أبو عبد الله ، فقیه مالکی محدث.
7 -  عبد الله بن محمد بن أبی الولید الاعرج ، سکة قرطبة.
8 - عثمان بن حدید الالبیری الکلاعی ، یُکنى أبا سعید.
9 -  عثمان بن جریر بن حُمید الکلابی یُکنى أبا سعید.
10 - محمد بن فطیس بن واصل الغافقی الزاهد.

مکانته بن العلماء وثناؤهم علیه:
الخطیب: کان أبو الحسن من أئمة أصحاب الحدیث الحفاظ المتقنین ومن ذوی الورع والزهد.
أبو الحسن اللؤلؤی یقول: سمعت مشایخنا بهذا المغرب یقولون: لم یکن لأبی الحسن بن عبد الله ببلادنا شبیه ولا نظیر له فی زمانه فی معرفته بالحدیث واتقانه وزهده.
قال یحیى بن معین: هو ثقة ابن ثقة ابن ثقة.
الذهبی: الإمام الحافظ الأوحد الزاهد أبو الحسن، له مصنف مفید بالجرح والتعدیل، طالعته وعلقت منه فوائد تدل على تبحره بالصنعة وسعة حفظه.
ابن الجوزی: إمام مشهور ثقة روى القراءة عن ابیه.
الحنبلی: کان إماماً حافظاً قدوة من المتقین.

ترجمة الکتاب:

إسم الکتاب:

معرفة الثقات من رجال اهل العلم والحدیث ومن الضعفاء وذکر مذاهبهم وأخبارهم فی جزئین  بترتیب الامامین نور الدین أبى الحسن على بن أبى بکر ، تقى الدین أبى الحسن على وابن سلیمان الهیثمى ابن عبد الکافی السبکى( 735 - 807 هـ )مع زیادات الامام الحافظ شهاب الدین أبى الفضل أحمد بن على بن حجر العسقلانی( 773 - 852 هـ ).

موضوعه:

یبحث عن احوال رجال اهل العلم والحدیث ومن الضعفاء وذکر مذاهبهم وأخبارهم...

ترتبیه:

کتابه لم یصل إلینا أصله بل الذی وصل إلینا بترتیب الحافظ نور الدین الهیثمی حیث قام بترتیبه على حروف المعجم إلا أنه ابتدأه بمن اسمه أحمد من ذلک نعلم أن کتاب الثقات للعجلی فی الأصل لم یکن مرتباً على حروف المعجم فلعله کان مرتباً على الطبقات وطریقة العجلی فی الترجمة أنه یذکر الاسم واسم الأب والکنیة والنسبة إلى البلد ویطلق لفظاً من ألفاظ التعدیل کقوله: ثقة ثقة أو ثقة أو لا بأس به.

منهجه:

و یبین طبقة الراوی فإن کان من الصحابة والصحابة کلهم عدول لا یحتاجون إلى توثیق فإنه یبین أن ذلک الرجل صحابی.

وإن کان من التابعین یبین أنه تابعی وربما یشیر إلى المزایا العلمیة لصاحب الترجمة وعقیدته کقوله: عن إبراهیم بن الزبیر التمیمی إنه صاحب سنة وصاحب تفسیر وقد أورد فی الثقات شیوخاً یرون القدر أو فیهم التشیع فهؤلاء لا تضر بدعهم عند العجلی کما أنه ینکر بعض الضعفاء کبشر المریسی مع لعنه له ورمیه بالفسق وإذا کان الراوی المترجم له عنده قد تولى القضاء وذکر ذلک وقلما یذکر شیوخ صاحب الترجمة أو تلامیذه.

النموذج من الکتاب:

1 – صورته علی شاشة الشاملة:

2 – نبذة من نصوص الکتاب:

1 – من اول الکتاب:

( باب الألف )

 من اسمه أحمد

 1 - أحمد بن حمید کوفى ثقة الذی تعرف به دار أم سلمة موضع کان منزله

 2 - أحمد بن خالد الخلال ثقة

 3 - احمد بن سعید الهمدانی ثقة

 4 - أحمد بن شبویه المروزی

2 –  من آخر الکتاب:

( باب الکنى من النساء )

 2360 - أم بلال بنت هلال مدنیة تابعیة ثقة

 2361 - أم درة مدنیة تابعیة ثقة

 2362 - أم العالیة بنت سبیع مدنیة تابعیة ثقة

 2363 - أم عبد الله سریة الربیع بن خثیم کوفیة ثقة

 2364 - أم علقمة مدنیة تابعیة ثقة

 2365 - أم موسى کوفیة تابعیة ثقة

2366 - أخت ربعى بن حراش وهى امرأة حذیفة کوفیة تابعیة ثقة.

مصادر البحث:

1 - معرفه الثقات للعجلی. دراسة وتحقیق: عبد العلیم عبد العظیم بستوی.

2 - تاریخ بغداد للخطیب.

3 - تذکرة الحفاظ للذهبی.

 الثقات - لإبن حبان

ترجمة المؤلف:

إسمه و نسبه:

و محمد بن حبان (ینطق بکسر الحاء) بن أحمد بن حبان بن معاذ بن معبد بن سعید بن سهید (ینطق بفتح السین وکسر الهاء) بن معبد بن هدیة (ینطق بفتح الهاء وکسر الدال وتشدید الیاء) بن مرة بن سعد بن یزید بن مرة بن زید بن عبد الله بن دارم بن مالک بن حنظلة بن مالک بن زید بن مناه بن تمیم بن مر بن أد بن طابخة بن الیاس بن مضر بن نزار بن معد بن عدنان.

مولده:

ولد سنه 270 للهجرة على أشهر الأقوال.

وفاته:

توفی بسجستان لیلة الجمعة لثمان لیال بقین من شوال سنة 354 هـ.

شیوخه :
أنّ ابن حبان رحمه الله روى عن ألفی شیخ کما صرح بذلک فی کتابه ، إلاّ أننی لا یمکننی استقصاؤهم فی هذا المختصر ، وسأکتفی بذکر أهم من روى عنهم ، فمنهم :
 1 - أحمد بن الحسن بن عبد الجبار بن راشد البغدادی الصوفی الکبیر ، ( أبو محمد ) ( ت 306ه ) .

2  - أحمد بن علی بن المثنى بن یحیى بن عیسى بن هلال التمیمی ( أبو یعلى الموصلی ) ( ت 307ه ) .

 3- الحسن بن سفیان بن عامر بن عبد العزیز ، أبو العباس الشیبانی الخراسانی النسوی ( ت 303ه ) .

4 - الحسین بن محمد بن أبی معشر مودود ، أبو عروبة السلمی الحرانی الجزری ، ( ت 318ه ).

5- ابن خزیمة إمام الأئمة وشیخ خراسان .
6 - محمد بن إسحاق بن إبراهیم بن مهران ، أبو العباس السراج الثقفی ت 313ه .

7  - عبد الله بن محمد بن سلم ، أبو محمد المقدسی الفریابی الأصل ، توفی سنة اثنی عشر وثلاث مئة .

8 - عبد الله بن محمد بن عبد الرحمان بن شیرویه بن أسد ، أبو محمد القرشی المطلبی النیسابوری ، ( ت 305ه ).
9 - عمران بن موسى بن مجاشع ، أبو إسحاق الجرجانی السختیانی ، ( ت 305ه ).
10 - عمر بن سعید بن أحمد بن سعد بن سنان ، أبو بکر الطائی المنبجی .

11  - عمر بن محمد بن بُجیر ، أبو حفص الهمدانی البُجَیری السمرقندی ( ت 311ه ) .

12 - الفضل بن الحُبَاب ، أبو خلیفة الجمحی البصری الأعمى ، ( ت 305ه ) .
13 - محمد بن الحسن بن قتیبة ، أبو العباس اللخمی العسقلانی ، ( ت 310ه ).
14 - أبو عبد الرحمان أحمد بن شعیب بن علی بن سنان بن بحر الخراسانی النسائی ( ت 303ه ) .

تلامذته :
1- محمد بن حمدوُیه بن نعیم بن الحکم ، أبو عبد الله بن البَیِّع الضبی الطهمانی النیسابوری الشافعی ، ( ت 405ه ).
2 - أبو الحسن علی بن عمر بن أحمد بن مهدی الدارقطنی ، ( ت 385ه ) .
3 - أبو عبد الله محمد بن المحدث أبی یعقوب إسحاق بن محمد بن یحیى بن منده العبدی الأصبهانی ( ت 395ه )

وغیر ذلک من العلماء ممّا حوته کتب التراجم والأعلام .

ثناء العلماء علیه:

وقال الحاکم : کان ابن حبان من أوعیة العلم فی الفقه ، واللغة ، والحدیث ، والوعظ ، ومن عقلاء الرجال .

وقال أبو بکر الخطیب : کان ابن حبان ثقة نبیلا فهما .

 ترجمة الکتاب:

بطاقة الکتاب:

الکتاب : الثقات لابن حبان. تحقیق : السید شرف الدین أحمد. عدد الأجزاء : 9 .

موضوعه:

یبحث عن احوال رجال اهل العلم والحدیث وذکر مذاهبهم وأخبارهم و...

منهجه و ترتیبه:

وقد رتبه ابن حبان على الطبقات فالطبقة الأولى هم الصحابة وتناولهم فی المجلد الأول.

 والطبقة الثانیة هم التابعون وتناولهم فی المجلد الثانی.

 أما الطبقة الثالثة .

والرابعة فهم أتباع التابعین وتبع الأتباع وقد خصص لهم المجلد الثالث.

وذکر ابن حبان فی المجلد الأول مولد النبی ومبعثه وهجرته ومغازیه إلى حین وفاته.

ثم تناول الخلفاء الراشدین وأیامهم إلى مقتل علی رضی الله عنه بحذف الأسانید ولزوم سلوک الاختصار لیسهل حفظها ولا یصعب وعیها ویحتوی المجلد الأول أیضا إضافة للسیرة على تراجم الصحابة وقال فی بدایة هذا القسم "أول کتاب الصحابة" وذکر فی بدایته أسماء الخلفاء الراشدین ولم یترجم لهم باعتبار أنه ترجم لهم بتفصیل فی القسم الأول عقب السیرة مباشرة. ثم ذکر بقیة العشرة المبشرة فترجم لهم ثم بدأ ترتیب الصحابة على حروف المعجم. وقد ذکر أنه یخص بالذکر فی هذا القسم الصحابة الرواة قال "أنا ذاکرون أسماء الصحابة، ونقصد منهم من روى عنه الأخبار لأنه أدعى إلى العلم وأنشط للفهم، وأما من لم ترو عنه الأخبار وذکر بالأفعال والآثار فقد تقدم ذکرنا لهم قبل، ونقصد فی ذکر هؤلاء إلى المعجم فی أسمائهم لیکون أسهل عند البغیة.

 وکذلک فعل فی بقیة المجلدات حیث رتب التابعین والأتباع وتبع الأتباع على حروف المعجم ضمن الطبقة، وحافظ على ذکر أسماء النساء بعد الرجال فی کل حرف. وفی نهایة کل طبقة من الطبقات الأربع خصص قسما لذکر من یعرف بالکنى من الرجال ثم من اشتهرت بکنیتها من النساء.

واقتصر ابن حبان فی التابعین والأتباع على الثقات فقد قال: فکل شیخ ذکرته فی هذا الکتاب فهو صدوق.

ویرى ابن حبان :

1 - أن من صحت عدالته لم یستحق القدح ولا الجرح إلا بعد زوال العدالة عنه بأحد أسباب الجرح

2 – و أن الأصل فی مشاهیر الرواة العدالة حتى یتبین منهم ما یوجب القدح، فأما المجاهیل الذین لم یرو عنهم إلا الضعفاء فهم متروکون.

وقد رد ابن حجر هذا الرأی فقال "وهذا الذی ذهب إلی ابن حبان من أن الرجل إذا انتفت جهالة عینه کان على العدالة حتى یتبین جرحه مذهب عجیب والجمهور على خلافه وهذا هو مسلک ابن حبان فی کتاب الثقات فإنه یذکر خلقا ممن نص علیهم أبو حاتم وغیره على أنهم مجهولون".

أما طبیعة تراجمه فهو یذکر فی ترجمة الراوی اسمه واسم أبیه وکنیته ونسبه، وربما ذکر أسماء الأمهات، وفی تراجم الصحابة ذکر عدادهم فی البلدان وأماکن شیوع روایاتهم بقوله: روى عنه البصریون أو الکوفیون، وأحیانا یذکر عنوان واحد من أحادیثهم عن النبی صلى الله علیه وسلم. ویشیر إلى مشارکتهم فی الغزوات أو الفتوح. وفی بعض التراجم ذکر سنی الوفیات ومواضعها.

وقد ذکر ابن حجر أن ابن حبان یتبع البخاری دائما فی ذکر سنی الوفیات. ویرى مغلطای ان ابن حبان لا یتعدى البخاری غالبا یتبعه فی جمیع أقواله.

النموذج من الکتاب:

1 - صورته علی شاشة الشاملة:

2 – نبذة من نصوص الکتاب:

1 – من اول الکتاب:

بسم الله الرحمن الرحیم صلى الله على سیدنا محمد وآله وسلم تسلیما قال أبو حاتم محمد بن حبان بن أحمد التمیمی الحمد لله الذی لیس له حد محدود فیتوى ولا له أجل معدود فیفنى ولا یحیط به جوامع المکان ولا یشتمل علیه تواتر الزمان ولا یدرک نعمته بالشواهد والحواس ولا یقاس صفات ذاته بالناس تعاظم قدره عن مبالغ نعت الواصفین وجل وصفه عن إدراک غایة ...

2 – من آخر الکتاب:

16508 - أبو بکر بن أبى النضر یروى عن أبیه هاشم بن القاسم وعبد الله بن موسى حدثنا عنه محمد بن إسحاق الثقفى قال أبو حاتم رضی الله عنه قد املینا ما حضر من من ذکر تبع الاتباع على حسب ما من الله عز و جل به من التوفیق لذلک وله الحمد على حسب ما ذکرنا من قبلهم من الطبقات الثلاث فربما قدم موت انسان ذکرتهمن هذه الطبقة وتاخر موته وبینهما مائة سنة أو أقل أو أکثر فأدخلناهما فی قرن واحد لطبقة واحدة لاستوائهما فی اللقی وکل من کان بینه وبین رسول الله صلى الله علیه و سلم رجل وأحد أدخلناه فی کتاب التابعین سواء تأخر موته أو تقدم وکل من بینه وبین رسول الله صلى الله علیه و سلم فی اللقی رجلان أدخلناه فی کتاب تبع التابعین بعد أن یکون ثقات وکل من کان بینه وبین رسول الله صلى الله علیه و سلم ثلاثة أنفس فی اللقی أدخلناه فی کتاب تبع الاتباع هذا ولم أعتبر بروایة المدلسین عنه ولا الضعفاء وربما ذکرت فی هذه الطبقة رجلا أحدهما ضعیف فلم أدخله فی کتاب اتباع التابعین ولکن أدخلته فی هذه الطبقة لأن بینه وبین رسول الله صلى الله علیه و سلم ثلاثة أنفس ثقات ولم اعتبر ذلک الضعیف لأن روایة الواهی ومن لم یرو سیان وأدخلنا أصحاب أبی الولید الطیالسی وأبی نعیم فی هذه الطبقة لان أبا نعیم سمع هشام بن عروة والأعمش وابن أبی خالد وهؤلاء من التابعین وکل من کتب عن أبی نعیم فهو من تبع الاتباع وأبو الولید الطیالسی سمع من عکرمة بن عمار وعکرمة سمع الهرماس بن زیاد والهرماس رأى النبی صلى الله علیه و سلم یخطب على نافته وادخلنا على بن حجر فی اتباع التابعین لأنه سمع من معروف الخیاط ومعروف حفظ من واثلة بن الأسقع أشیاء ومعروف صدوق روى عنه الولید بن الولید بن مسلم غیر شیء ولیعلم ان جمیع هذا  الجنس من العلم أفضل من سائر الأجناس للخواص لان الحدیث لا یکتبه کل انسان ولا یحفظه کل من یکتبه ولا یمیزه کل حافظ ولیس للمسلمین قوام لدینهم الا به ولا الإسلام عماد غیره لأنه یدفع الکذب عن رسول رب العالمین صلى الله علیه و سلم وانما نملی بعد هذا کتاب الضعفاء جعلنا الله ممن تکلف الجهد فی حفظ السنن ونشرها وتمییز صحیحها من سقیمها والتفقه فیها والذب عنها انه المان على أولیائه بمنازل المقربین والمتفضل على احبابه درجة الفائزین والحمد لله رب العالمین والحمد لله وحده والصلاة والسلام على من لا نبی بعده وعلى آله وصحبه ومن تبع رشده آخر کتاب من روى عن تبع الاتباع من کتاب الثقات للامام الحافظ أبی حاتم محمد بن احمد بن حبان بن احمد التمیمی رحمه الله تعالى وادام النفع بعلومه وبتمامه تم الکتاب وحصل الفراغ من تحریره یوم الجمعة الثامن من شهر ربیع الآخر أحد شهور سنة اثنتین وتسعین ومائتین بعد الألف من هجرة من له المجد والمفاخر صلى الله علیه و سلم علیه وعلى آله وصحبه السادات الأکابر نسخه العبد الفقیر الى رحمة ربه الأحد مسکین احمد عفى الله تعالى عنه.

مصادر البحث:

1 – الثقات - ابن حبان ؛ تحقیق : السید شرف الدین أحمد.

2 ـ سیر أعلام النبلاء ، للذهبی.

3 ـ تذکرة الحفاظ ، للذهبی.

4 ـ تاریخ بغداد ، للخطیب بغدادی.

5 – لسان المیزان ، لابن حجر.

میزان الاعتدال فی نقد الرجال - للذهبی

ترجمة المؤلف:

إسمه و نسبه:

محمد بن أحمد بن عثمان بن قایماز، شمس الدین، أبو عبد الله، الذهبی محدث العصر، الإمام الحافظ.

مولده:

ولد أبو عبد الله شمس الدین محمد بن أحمد بن عثمان بن قایماز الذهبی بمدینة دمشق فی ربیع الآخر 673هـ الموافق لشهر أکتوبر 1274م.

وفاته:

توفی فی دمشق لیلة الإثنین 3 ذو القعدة 748هـ الموافق لـ 4 فبرایر 1348م.

شیوخه:

و شیوخه کثیرة و کتاب جمع فیه شیوخ الذهبی المسمی (معجم الشیوخ الذهبی) لکن اذکر بعضا می شیوخه کما یلی:

1 – أحمد بن إسحاق الأبرقومی (615 – 701 هـ).

2 – إبن فرح الإشبیلی (625 – 699 هـ).

3 – ابن الظاهری (626 – 696 هـ ).

4 – أبو العباس الحجار (623 – 730 هـ).

5 – أبو الفضل ابن عساکر (614 – 699 هـ).

تلامذته:

تتلمذ علی ید مؤرخ الإسلام و صاحب تاریخ الإسلام الإمام شمس الدین الذهبی علماء کبار، و فقهاء و مشایخ لا حصر لهم، أذکر منهم المشاهیر و الأعلام:

الإمام السبکی، الإمام البرزالی، الإمام العلائی، الحافظ ابن کثیر المحدّث الفقیه و المفسر المشهور، الإمام ابن رافع، الإمام ابن رجب الحنبلی، و کثیر من الحفاظ الکبار.

مکانته العلمیة و ثناء العلماء علیه:

یقول صاحب شذرات الذهب (ابن العماد الحنبلی) فی وصف الإمام الذهبی:

أما أستاذنا أبو عبد اللّه فبحر لا نظیر له، و کنز هو الملجأ إذا نزلت المعضلة،إمام الوجود حفظا، و ذهب العصر معنی و لفظا،و شیخ الجرح و التعدیل، و رجل الرجال فی کل سبیل کأنما جمعت الأمة فی صعید واحد فنظرها ثم أخذ یخبر عنها أخبار من حضرها.

یقول الحافظ أبو المحاسن الدمشقی فی«تذکرة الحفاظ«:

الشیخ الإمام العلاّمة، شیخ المحدّثین قدوة الحفّاظ و القراء محدّث الشام و مؤرخه و مفیده‌ شمس الدین أبو عبد اللّه محمد بن أحمد بن عثمان بن قایماز بن عبد اللّه الترکمانی الفارقی الأصل‌ الدمشقی الشافعی المعروف بالذهبی-ولد سنة ثلاث و سبعین و ستمائة بدمشق،و سمع الحدیث‌ فی سنة اثنتین و تسعین،و سمع بدمشق من أبی حفص عمر بن القواس،و أبی الفضل بن عساکر، و بالقاهرة الدمیاطی،و بالثغر الغرافی،و ببعلبک التاج عبد الخالق،و بحلب سنقر الزینی، و بنابلس العماد بن بدران،و بمکة التوزری،و أجاز له خلق من أصحاب ابن طبرزد و الکندی‌ و حنبل،و ابن الحرستانی،و غیرهم من شیوخه-و هم أزید من ألف و مئتی نفس-بالسماع‌ و الإجازة،و خرّج لجماعة من شیوخه،و جرّح و عدّل،و فرّع و صحح،و علل و استدرک، و أفاد و انتفی و اختصر کثیرا من تآلیف المتقدمین و المتأخرین،و کتب علما کثیرا و صنف الکتب‌ المفیدة و من أطولها و أحسنها«تاریخ الإسلام».

و ذکره الإمام الجزری قائلا:

أبو عبد اللّه الذهبی الحافظ أستاذ ثقة کبیر...، و عنی بالقراءات من صغره فقرأ علی‌ سحنون و علی یحیی بن الصواف بعض القراءات و هما آخر من بقی من أصحاب الصفراوی، و قرأ کثیرا من کتب القراءات فی السبع و العشر،و قرأ علیه الشیخ أحمد بن إبراهیم المنجی الطحان‌ القرآن جمیعه بقراءة أبی عمرو،و کتب کثیرا و ألف فی طبقات القراء،و اشتغل بالحدیث و أسماء رجاله ...

ترجمة الکتاب:

بطاقة الکتاب:

میزان الاعتدال فی نقد الرجال للذهبی ؛  تحقیق الشیخ علی محمد معوض والشیخ عادل أحمد عبدالموجود.

موضوعه:

هو کتاب جلیل فی إیضاح نقلة العلم النبوی.

ترتیبه:

 ورتبه على حروف المعجم حتى فی الآباء لیقرب تناوله.

منهجه و کیفیت البحث فیه:

یمکن الکلام عن منهج المؤلف بما یلی:

قدَّم المؤلف لکتابه بمقدمة بیَّن فیها موضوع کتابه وأنواع الرواة الذین اشتمل علیهم الکتاب، وأشار فیها إلى شیءٍ من منهجه فی الکتاب، وذکر المصنفات فی الرواة الضعفاء.

رتَّب المؤلف الرواة فی هذا الکتاب على حروف المعجم فی أسمائهم وأسماء آبائهم، فقال فی المقدمة: والساعة فقد استخرتُ الله عز وجل فی عمل هذا المصنف، ورتبته على حروف المعجم حتى فی الآباء، لیقرب تناوله.

یذکر المؤلف اسم الراوی واسم أبیه وجده وکنیته ونسبه، ولا یُطیل فی ذلک، ویذکر بعض شیوخه وتلامیذه على سبیل الاختصار، ویذکر ما قیل فیه من جرحٍ أو تعدیل، من غیر أن یسوق أی شیءٍ من ذلک بالإسناد، ثم یسوق من حدیث هذا الراوی ما یُدلِّل به على ضعف حدیثه، ومثال ذلک: قوله: (عبدالرحمن بن رافع التنوخی) عن عبدالله بن عمرو. حدیثه منکر، وکان على قضاء إفریقیة، ولکن لعلَّ تلک النکارة جاءت من قبل صاحبه عبدالرحمن بن زیاد بن أنعم الإفریقی، وقال البخاری: فی حدیثه مناکیر، وقال ابن المبارک: حدثنا ابن أنعم، عن عبدالرحمن بن رافع، عن عبدالله بن عمرو: أن النبی صلى الله علیه وسلم قال: إذا رفع أحدکم رأسه من آخر السجود ثم أحدث فقد تمت صلاته. رواه أبو داود والترمذی. وهذا من مناکیره.

ربما ساق المؤلف ما وقع له من حدیث الراوی بإسناده هو، ومثال ذلک: فی ترجمة (بشر بن الولید الکندی الفقیه) قال المؤلف:  أخبرنا أحمد بن إسحاق، أخبرنا الفتح بن عبدالله الکاتب، أخبرنا هبة الله ابن الحسین الکاتب، أخبرنا أحمد بن محمد بن النقور، حدثنا عیسى ابن على إملاء، أخبرنا أبو القاسم عبدالله بن محمد، حدثنا بشر بن الولید الکندی، حدثنا إبراهیم بن سعد، عن الزهری، عن أنس أنه أبصر على النبی صلى الله علیه وسلم خاتم ورق یومًا واحدًا، فصنع الناس خواتیمهم من ورقٍ فلبسوها، فطرح النبی صلى الله علیه وسلم خاتمه، فطرح الناس خواتیمهم، ورأى فی ید رجلٍ خاتمًا فضرب أصبعه حتى رمى به.

کثیرًا ما یحکم المؤلف على الأسانید التی یسوقها صحةً وضعفًا، کما فی المثال السابق حیث قال المؤلف بعد أن ساق حدیث أنس الآنف الذکر: هذا حدیث صالح الإسناد غریب، وکما فی ترجمة (بشیر بن زاذان) قال: له عن رِشدین بن سعد، عن الحسن بن ثوبان، عن نافع، عن ابن عمر مرفوعًا: لأن یُوسِّع أحدکم لأخیه المسلم خیرٌ له من أن یعتق رقبة. رواه عنه قاسم بن عبدالله السراج، وهذا سند مظلم.

غالبًا ما یذکر المؤلف سنة وفاة الراوی.

کل من یقول فیه المؤلف: (مجهول)، ولا یسند هذه الکلمة إلى قائل، فهی من قول أبی حاتم، وإن قال: فیه جهالة، أو نکرة، أو یجهل، أو لا یعرف، وأمثال ذلک، ولم یعزُ ذلک إلى قائل، فهو من قول الذهبی نفسه، وکذا إن قال: ثقة، وصدوق، وصالح ، ولین ، ونحو ذلک ، ولم یضفه إلى أحد.

نهج المؤلف فی هذا الکتاب منهج الدفاع والذب عن الرواة الذین ضُعِفُوا بغیر حقٍّ کالرواة الذین ضُعِّفوا بأسبابٍ جارحةٍ فی ظاهرها، وغیر جارحة فی حقیقة الأمر، کمن ضُعِّف بأنه یشرب الخمر، فیأتی الذهبی ویقول:لم یکن یشرب الخمر، بل کان یشرب النبیذ، وهو من أهل الکوفة، حیث کان یشربه بناءً على مذهب أهل الکوفة فی جواز شرب النبیذ، فالراوی ثقةٌ وعدلٌ ولیس فیه شیء. وکذلک قام بالدفاع والذب عن الرواة الثقات الذین ضُعِّفوا أو ذُکروا فی کتب الضعفاء بغیر بیِّنةٍ صحیحة، کما حصل فی ترجمة (علی بن المدینی)، فقد قال الذهبی: ذکره العقیلی فی کتاب "الضعفاء" فبئس ما صنع، فقال: جنح إلى ابن أبی دواد والجهمیة. وحدیثه مستقیم إن شاء الله.. بل بلغ بالمؤلف أن شدَّد النکیر على العقیلی بسبب ذلک فقال: أفما لکَ عقلٌ یا عُقیلی، أتدری فیمن تتکلَّم، وإنما تبعناک فی ذکر هذا النمط لنذبَّ عنهم ولنزیفَ ما قیل فیهم، کأنک لا تدری أن کل واحدٍ من هؤلاء أوثق منک بطبقات، بل وأوثق من ثقات کثیرین لم توردهم فی کتابک، فهذا مما لا یرتاب فیه محدث، وأنا أشتهی أن تعرِّفنی من هو الثقة الثبت الذی ما غلط ولا انفرد بما لا یتابع علیه ؟ وقال الذهبی أیضًا فی ترجمة (سوید بن عمرو الکلبی): وثقه ابن معین، وغیره. وأما ابن حبان فأسرف واجترأ فقال: کان یقلب الأسانید، ویضع على الأسانید الصحاح المتون الواهیة.

جعل المؤلف کتابه مشتملاً على تراجم الرجال ممن یُعرفون بأسمائهم، ثم من یُعرفون بکناهم، ثم من یُعرف بابن فلان، ثم من یُعرفون بأنسابهم، ثم مجاهیل الاسم، وأفرد فصلاً فی آخر الکتاب لتراجم النساء، ثم المجهولات، ثم من یُعرفن بکناهن، ثم من لم تُسمَّ ویبدأها بکلمة "والدة".

ممیزات وفوائده:

بلغ هذا الکتاب مبلغًا عظیمًا واحتلَّ منزلةً رفیعةً عند المشتغلین بهذا الفن، فاعتنوا به واشتغلوا به کما سیأتی فی المبحث التالی، ومن المزایا التی تحلى بها هذا الکتاب:

1 - مکانة مؤلفه العلمیة، فمؤلفه الحافظ المعروف والإمام المشهور الذی لا یکاد یخفى اسمه على أحدٍ، حتى أنه صار من أراد أن یمدحَ أحد العلماء وصفه بأنه ذهبیُّ عصره، کما وُصِفَ بذلک الشیخ المعلمی رحمه الله.

2 - أنَّ هذا الکتاب یُعدُّ من الکتب الجامعة فی هذا الموضوع، فمن أراد البحث عن ترجمة راوٍ من الضعفاء، واقتصر فی ذلک على "المیزان" أو "المیزان" و"اللسان" فلا یکاد یفوته شیءٌ، والله أعلم.

4 - سهولة الوصول إلى الترجمة بسبب حسن ترتیب الکتاب، فالترتیب على حروف المعجم یُیسِّر للباحثین الوقوف على ترجمة أی راوٍ بسهولة ویُسر.

للمؤلف فی هذا الکتاب إضافات وتحریرات قلَّ أن توجد فی کتب الجرح والتعدیل، ومن ذلک تعقُّبه لبعض المصنفین فی إیرادهم بعض الرواة الثقاة فی کتب الضعفاء، کما سبق مثاله فی إیراد العقیلی لابن المدینی فی کتابه "الضعفاء" وتعقُّب الذهبی له.

5 - إعجاب العلماء بهذا الکتاب وثناؤهم علیه، ومن أوَّل من أثنى علیه المؤلف نفسه، فقال فی المقدمة: أما بعد - هدانا الله وسددنا، ووفقنا لطاعته - فهذا کتاب جلیل مبسوط، فی إیضاح نقلة العلم النبوی، وحملة الآثار. وقال الحافظ ابن حجر: أجاد فیه. وقال أیضًا: ومن أجمع ما وقفتُ علیه فی ذلک کتاب "المیزان" الذی ألَّفه الحافظ أبو عبدالله الذهبی. وقال برهان الدین الحلبی فی مقدمة کتابه: وبعد فلما وقفتُ على کتاب "میزان الاعتدال فی نقد الرجال" للإمام ابن الذهبی، فوجدته أجمع کتاب وقفت علیه فی الضعفاء، مع الاختصار الحسن.

النموذج من الکتاب:

1 – صورته علی شاشة الشاملة:

2 – نبذة من نصوص الکتاب:

1 – من اول الکتاب:

وما توفیقی إلا بالله علیه توکلت وإلیه انیب. قال الشیخ الامام العالم العامل شمس الدین أبو عبد الله محمد بن أحمد بن عثمان الذهبی ]

 الحمد لله [ الحکم ] العدل العلی الکبیر اللطیف الخبیر الماجد البصیر الذی خلق کل شئ فأحسن التقدیر ودبر الخلائق فأکمل التدبیر وقضى بحکمته على العباد بالسعادة والشقاوة فریق فی الجنة وفریق فی السعیر وأرسل رسله الکرام بأصدق الکلام وأبین التحریر وختمهم بالسید أبی القاسم البشیر النذیر السراج المنیر فأرسله رحمة للعالمین من نار السعیر وحفظ شریعته من التبدیل والتغییر وصیر أمته خیر أمة أخرجت [ للناس ] فیا حبذا التصییر وجعل فیهم ائمة ونقادا یدققون فی النقیر والقطمیر ویتبصرون فی ضبط اثار نبیهم اتم التبصیر ویتعوذون بالله من الهوى والتقصیر ویتکلمون فی مراتب الرجال وتقریر احوالهم من الصدق والکذب والقوة والضعف احسن تقریر

 واشهد ان لا اله الا الله وحده لا شریک له شهادة ادخرها لسؤال منکر ونکیر واردفها بشهادة ان محمدا عبده ورسوله خیر نبی واصدق نذیر صلى الله علیه واله اولی العزم والتشمیر ...

2 – من آخر الکتاب:

فصل فی الأنساب 

 788 السبیعی

 ذکره ابن حزم فی المحلى أنه روى من طریق عبد الملک بن حبیب عن اصبع بن الفرج عن السبیعی عن یزید بن عبد الحمید ین عبد الرحمن عن أبیه أن عمر الخطاب وطئ جاریة له فإذا هی حائض وفیه أن النبی صلى الله علیه وسلم قال له تصدق بنصف دینار   قال ابن حزم السبیعی لا یدرى من هو ومرسل مع ذلک

 789 المکفوف  ذکر ابن حزم أیضا أنه روى من طریق ابن حبیب أیضا ابن حبیب عن المکفوف وعن أیوب بن خوط عن قتادة عن ابن عباس عن النبی صلى الله علیه وسلم   من وطئ الحائض فلیتصدق بدینار أو بنصف دینار

 قال ابن حزم والمکفوف لا یعرف من هو وأیوب بن خوط ساقطأکمله أحمد بن علی بن محمد بن محمد بن علی بن حجر الشافعی من خط ولد شیخی مصنفه وذلک فی مدة أولها الخامس من شوال سنة تسع وثلاثین وثمانمائة وکنت ملکت الأصل هذه المسودة التی بخط شیخی ونقلت فیها فی لسان المیزان ثم وقفت على المبیضة بخط ولد شیخی وذکر فی آخرها ما نصه قال أحمد بن العراقی هذا آخر ما وجدته بخط والدی فی مسودة ومبیضة وبالله التوفیق.

مصادر البحث:

1 - الموسوعة الذهبیة للعلوم الإسلامیة ، للدوکتور فاطمة محجوب.

2- غایة النهایة فی طبقات القراء ، لابن الجزری.

3 - الإعلام بتاریخ أهل الإسلام ،  للذهبی.

4 - شذرات الذهب  ، لابن العماد الحنبلی.

5 - ذیل تذکرة الحفاظ، لأبو المحاسن محمد بن علی بن الحسن الحسینی الدمشقی.

6 -  سیر أعلام النبلاء ، للذهبی.

7ـ تذکرة الحفاظ ، للذهبی.

8 - کشف الظنون،  لحاجی خلیفة.

9 - میزان الاعتدال فی نقد الرجال،  للذهبی.   

10 - الدرر الکامنة ، لابن حجر. 

الکامل فی معرفة الضعفاء والمتروکین من الرواة – لإبن عدی

ترجمة المؤلف:

اسمه ونسبه:

هو الإمام الحافظ الکبیر؛ أبو أحمد عبدالله بن عدی بن عبدالله بن محمد الجرجانی. الشهیر بابن عدی، ویُعرف أیضًا: باب القطان.

مولده:

ولد یوم السبت غرة ذی القعدة سنة سبعٍ وسبعین ومائتین،.

وفاته:

توفی رحمه الله تعالى غرة جمادى الآخرة سنة خمس وستین وثلاثمائة لیلة السبت، وصلى علیه أبو بکر الإسماعیلی الجرجانی. ودفن بجنب مسجد کرز بن وبرة عن یمین القبلة مما یلی صحن المسجد.

أشهر شیوخه:

ذکر فی معجه أنَّ شیوخه زادوا على ألف شیخ. وهاأنذا أذکر بعضهم:

فمنهم عبدالرحمن بن القاسم الرواس، وبهلول بن إسحاق الأنباری، ومحمد بن عثمان بن أبی سوید، ومحمد بن یحیى المروزی، والحسن بن سفیان، وأبو عبدالرحمن النسائی، وأبو یعلى الموصلی، والحسن بن محمد المدنی، والحسن بن الفرج الغزی، وأبو عروبة، وزکریا الساجی والباغندی، وغیرهم.

أشهر تلامذته:

روى عنه خلق کثیر منهم: أبو العباس بن عقدة، وأبو سعد المالینی، والحسن بن رامین، وحمزة بن یوسف السهمی، وأبو الحسین أحمد بن العالی، ومحمد بن عبدالله بن کویه.

ثناء العلماء علیه:

بلغ الإمام الحافظ ابن عدی مرتبة عالیة ومنزلة رفیعة عند علماء هذا الفن، فلذلک أثنى علیه ومن جاء بعدهم، وما زال أهل العلم یذکرونه بخیر إلى یومنا هذا، ومن کلمات الأئمة فی الثناء علیه:

قال حمزة السهمی: وکان أبو أحمد بن عدی حافظًا متقنًا، لم یکن فی زمانه مثله.  وقال الخلیلی: کان عدیم النظر حفظًا وجلالة، وسمعت ابن أبی مسلم الحافظ یقول: لم أرَ مثل أبی أحمد بن عدی فکیف فوقه فی الحفظ. "

وقال الإمام الذهبی: أما فی العلل والرجال فحافظ لا یجارى.

وقال ابن ناصر الدین: هو إمام حافظ کبیر ثقة مأمون، له کتاب فی الجرح والتعدیل سماه: "الکامل"، وهو کتاب جلیل حافل.

ترجمة الکتاب:

بطاقة الکتاب:

الکامل فی معرفة الضعفاء والمتروکین من الرواة ؛ تحقیق یحیى مختار غزاوی. عدد الأجزاء 7

موضوعه:

حاول فیه ابن عدی أن یستقصی جمیع الرواة الذین مُسُّوا بکلام، سواء کان هذا الکلام مقبولاً أو لیس بمقبول، حتى أنه ذکر فیه بعض رجال الصحیحین، فقد قال فی المقدمة: وذاکرٌ فی کتابی هذا کلَّ من ذُکِر بضربٍ من الضعف ومن اختلف فیهم.

ترتیبه:

یقول : کتابی هذا کل من ذکر بضرب من الضعف ، ومن اختلف فیهم فجرحه البعض وعدله البعض الآخر ، ومرجح قول أحدهما مبلغ علمی من غیر محاباة ، فلعل من قبح أمره أو حسنه تحامل علیه أو مال إلیه .

وذاکر لکل رجل منهم مما رواه ما یضعف من أجله ، أو یلحقه بروایته ، وله اسم الضعف لحاجة الناس إلیها ، لأقربه على الناظر فیه .

وصنفته على حروف المعجم لیکون أسهل على من طلب راویا منهم ، ولا یبقى من الرواة الذین لم أذکرهم إلا من هو ثقة أو صدوق وإن کان ینسب إلى هوى وهو فیه متأول ، وأرجو أنی أشبع کتابی هذا وأشفی الناظر فیه ، ومضمن ما لم یذکره أحد ممن صنف فی هذا المعنى شیئا .

النموذج من الکتاب:

1 – صورته علی شاشة الشامله:

2 – نبذة من نصوص الکتاب:

1 – من اول الکتاب:

بسم الله الرحمن الرحیم  خطبة الکتاب  وصلى الله على سیدنا محمد وآله وصحبه وسلم  قال الشیخ الحافظ أبو أحمد عبد الله بن عدی الجرجانی رحمه الله : الحمد لله الأحد الصمد الذی لیس کمثله شیء وهو السمیع البصیر ، أحمده حمد من أقر بربوبیته وأذعن لعظمته ، أحا ' بالأشیاء علما ، وأحصى کل شیء عددا ، خالق الخلق ومدبر الأمر ، منزل القرآن العظیم على نبیه محمد صلى الله علیه اصطفاه وارتضاه وختم به الرسل ، وقرن طاعته بطاعته إذ یقول عز وجل فی محکم کتابه : ( أطیعوا الله وأطیعوا الرسول ) .  وقال عز وجل : ( من یطع الرسول فقد أطاع الله ) . فبلغ ما أمر به ، فکما أوجب الله علینا طاعته أوجب علینا الاقتداء به ، واتباع آثاره وسبر روایة أخباره لعرفان صحیحها من سقیمها وقویها من ضعیفها ، والله عز وجل یقول : ( إن جاءکم فاسق بنبأ فتبینوا ) وقد تحرج قوم من أصحابه من الروایة عنه خوفا من الزیادة والنقصان فیما سمعوا منه لئلا یکونوا داخلین فی قوله  : [ من کذب علی متعمدا فلیتبوأ مقعده من النار ] . واستحقاق العقوبة لمن رام الکذب علیه لیضل به ...

 2 – من آخر الکتاب:

( وممن نسب الى قبیلة أو نسب الى مولى ولم یذکر باسم ولا کنیة ) 

 2205 النجرانی حدثنا محمد بن علی المروزی ثنا عثمان بن سعید قال قلت لیحیى بن معین فالنجرانی من هو قال رجل مجهول أخبرنا الفضل بن الحباب قال ثنا محمد بن کثیر أخبرنا سفیان عن أبى إسحاق قال سمعت النجرانی یقول قال بن عمر اتی النبی صلى الله علیه وسلم برجل سکران فقال مم شرب قال شربت تمرا وزبیبا قال فضربه ثم قال لا تخلطوهما کل واحد یکفی وحده أخبرنا الفضل ثنا محمد بن کثیر أنبأنا سفیان عن أبى إسحاق عن رجل نجرانی عن بن عمر ان رجلا اسلف رجلا فی نخل فلم تخرج تلک السنة شیئا فاختصما الى النبی صلى الله علیه وسلم فقال بم تستحل ماله اردد علیه قال ثم قال لا تسلفوا فی النخل حتی یبدو صلاحه قال الشیخ وقد روى شعبة وغیره عن أبی إسحاق عن النجرانی عن بن عمر بإسناد لم یسموه مجهول وهو کما قال یحیى بن معین

 2206 مولى سباع حدثنا محمد بن علی ثنا عثمان بن سعید سألت یحیى بن معین عن مولى سباع الذی یروى حدیث أبى بکر قال ما اعرفه أخبرنا محمد بن محمد بن سلیمان الباغندی قال ثنا علی بن عبد الله المدینی قال ثنا روح بن عبادة قال ثنا موسى بن عبیدة قال أخبرنی مولى سباع قال سمعت عبد الله بن عمر یحدث عن أبى بکر الصدیق قال کنت عند رسول الله صلى الله علیه وسلم فنزلت هذه الآیة فی سورة النساء من یعمل سوءا یجز به ولا یجد له من دون الله ولیا ولا نصیرا الآیة قال فقال یا أبا بکر الا اقرئک ایة نزلت علی قلت بلى قال فأقرأنیها قال ولا اعلم الا انی وجدت انقصافها فی ظهری حتى انی لأتمطى فقال مالک یا أبا بکر قلت بأبی وأمی اینا لم یعمل سوءا فقال اما أنت یا أبا بکر واصحابک المؤمنون فیجزون بذلک فی الدنیا حتى یلقوا الله عز وجل ولیست لهم ذنوب واما الآخرون فیجمع ذلک لهم حتى یجزوا به یوم القیامة قال الشیخ ومولى سباع هذا لا اعرف له غیر هذا الحدیث ویروى عنه موسى بن عبیدة وهو مجهول ولا یعرف.

ممیزات و فوائده:

1 -  ثناء العلماء على هذا الکتاب فی القدیم والحدیث، ومن ذلک: قال الخلیلی: وله تصنف فی الضعفاء ما صنف أحد مثله. وقال حمزة السهمی: سألتُ الدارقطنی أن یُضیف کتابًا فی الضعفاء، فقال: أولیس عندک کتاب ابن عدی ؟! قلت: نعم. قال: فیه کفایة ولا یُزاد علیه..

وقال الرشید العطَّار: وکتابه المسمى بـ "الکامل فی معرفة الرجال" لم یصنف مثله.

وقال الحافظ ابن کثیر: له کتاب "الکامل" فی الجرح والتعدیل، لم یُسبق إلى مثله، ولم یُلحق فی شکله.

وقال ابن ناصر الدین: هو إمام حافظ کبیر ثقة مأمون، له کتاب فی الجرح والتعدیل سماه: "الکامل"، وهو کتاب جلیل حافل.

وقال الذهبی: ولأبی أحمد بن عدی کتاب "الکامل" هو أکمل الکتب وأجلها فی ذلک. ).حتى أنَّ هذا الکتاب قد عُدَّ أکمل کتب الجرح والتعدیل، کما قال حاجی خلیفة: هو أکمل کتب الجرح والتعدیل، وعلیه اعتماد الأئمة.

2- ومما یُبرز أهمیة الکتاب قول ابن عدی حیث قال: فی کتابی هذا اثنا عشر ألف حدیث مسند، واثنا عشر ألف مقطوع.

3 - اعتماد العلماء علیه، کما قال السبکی: من عینه انتجع المنتجعون وبشهادته حکم المحکومون، وإلى قوله رجع المتقدمون والمتأخرون. ویظهر ذلک فی نقله واختصاره والتذییل علیه وترتیب أحادیثه والتعلیق علیه.

4 - تَمَیَّزَ الکتاب بمیزة لیست فی غیره؛ أنه یحصر مرویات الراوی التی انتُقدت علیه؛ فبعد أن یذکر کلام أهل العلم فیه جرحًا وتعدیلاً، یقول: مما انتقد علیه من الروایات ..، فیسرد خمسة أحادیث أو ستة أحادیث أو غیرها، ثم یُصدر حکمه بناءً على حال مرویات الراوی.

5 - یمتاز ابن عدی فی کتابه هذا بالاستقراء والإنصاف فی الأحکام، فهو لا یُصدر حُکمًا إلا بعد أن یستقرئ أحادیث الراوی ویسبرها بنفسه، ثم یُصدر حکمًا مناسبًا مع هذه الأحادیث التی وقف علیها، ومن أمثلة ذلک: فی ترجمة (أحمد بن بشیر): قال الإمام یحیى بن معین: لا أعرفه وقال عثمان بن سعید الدارمی:  کان من أهل الکوفة، ثم قدم بغداد، وهو متروک .ثم ذکر ابن عدی بعض ما أنکر علیه، ثم قال: وأحمد بن بشیر له أحادیث صالحة، وهذه الأحادیث التی ذکرتها أنکر ما رأیت له، وهو فی القوم الذین یکتب حدیثهم. (ومن عبارات ابن عدی التی تدلُّ على أنه سبر مرویات الراوی: ولم أجد بعد استقصائی لحدیثه شیئًا مما ینکر علیه. ترجمة سعید بن کثیر بن عفیر)، و"لم أرَ فی حدیثه شیئًا منکرًا. ترجمة أحمد بن أوفى البصری)، و"سائر ما ذکرت من حدیثه، وما لم أذکره کلها محتملة، وأحادیثه عامتها مستقیمة. ترجمة إسرائیل بن یونس لم نر فی حدیثه حدیثًا قد جاوز الحد فی الإنکار.

6 - ومن مزایا الکتاب ما سبق من أنَّ ابن عدی أحیانًا یشرح مصطلحات الأئمة وعباراتهم فی الجرح والتعدیل.

7- ومن میزات الکتاب أنه حفظ لنا عددًا کبیرًا من نصوص الجرح والتعدیل لأئمة ضاعت مصنفاتهم، أو أنهم لم یُصنِّفوا؛ مثل شعبة، والفلاس، ویحی بن سعید القطان، وابن أبی عروبة الحرانی، وغیرهم.

8- أنَّ ابن عدی یسوق الأسانید لکل ما یورده سواءً أکان ذلک فی عناصر التعریف بالراوی، أم أقوال الجرح والتعدیل فیه، أم الأحادیث، أم الآثار المسوقة فی ترجمته.

منهجه:

 قال الذهبی فی ترجمة ابن عدی: «وجرَّح وعدَّلَ وصحَّح وعلَّلَ، وتقدَّم فی هذه الصناعة على لحنٍ فِیهِ، یظهَرُ فی تألیفِهِ». قال الشیخ خلف سلامة: «من محاسن النقد عند ابن عدی هو جمعه واستقراؤه ما لعله یستنکر من حدیث الراوی المتکلم فیه، ثم النظر فی تلک الأحادیث وطرقها، وبیان من الذی حقه أن یکون الحمل علیه فیها إن وجد فیها ما یستنکره. ولکن ابن عدی فی مواضع کثیرة من کتابه "الکامل" کثیر الدفاع عن المضعفین وجماعة من الضعفاء بل وبعض المتهمین. ویظهر لی أن أکثر نظره عند اعتباره أحادیث الراوی وسبرها، إنما کان یتوجه إلى متونها دون أسانیدها. ثم هو فوق ذلک، قلیل الاستنکار للمنکر من الأحادیث، بطیء جداً عن ادعاء النکارة فیها ووصفها بها. وهو لا یکاد یلتفت إلى الإغراب فی السند أو النکارة الواقعة فیه، بل هو کثیر الدفاع عن الأحادیث التی فیها غرابة بینة أو یسیر من النکارة. أی یکثر منه أن یدافع عن الأحادیث التی لا تفحش نکارتها أو التی لا تکون نکارتها بینة واضحة. وهذا –کما هو بیّن– من أسباب التساهل فی الأحکام على الرواة وتقویة بعض الضعفاء. ولا سیما أن عدم النکارة فی حدیث الراوی، یلزم منها عند ابن عدی قوته –فی کثیر من الأحیان– ولو وجد فی ذلک الراوی تجریحاً صریحاً. وهکذا انتهى ابن عدی رحمه الله تعالى إلى تقویته طائفة کبیرة من المختلف فیهم، والدفاع عن جملة من المتهمین أو المجاهیل. هذا وقد تبین لی من متابعة کلمات ابن عدی فی الرواة المتروکین والضعفاء فی کتابه "الکامل"، أنه یرید بالنکارة، وبمشتقاتها من الکلمات أو مثیلاتها من العبارات، معنى هو أشد وأسوأ معانیها عند الجمهور.

مصادر البحث:

1 - تاریخ جرجان ، لحمزة بن یوسف أبو القاسم الجرجانی.

2 - میزان الاعتدال فی نقد الرجال، للذهبی.

3 - طبقات الشافعیة، للامام تاج الدین بن علی بن عبد الکافی السبکی.

4 – الإرشاد، لخلیل بن عبد الله بن أحمد الخلیلی القزوینی أبو یعلى.

5 - نزهة الناظر فی ذکر من حدَّث عن أبی القاسم البغوی من الحفاظ والأکابر ، لأبی الحسین یحیى بن علی بن عبد الله العطار القرشی.

6 - البدایة والنهایة،  للحافظ ابن کثیر.

7 - کشف الظنون ، لحاجی خلیفة.

8 - الکامل فی معرفة الضعفاء والمتروکین من الرواة ، لابن عدی.

التاریخ الکبیر - للبخاری

ترجمة المؤلف:

إسمه و نسبه:

هو محمد بن إسماعیل بن إبراهیم بن المغیرة بن بردزبه الجعفی ، النسب أبو عبد الله بن أبی الحسن البخاری من مدینة بخارى فی بلاد ما وراء نهر أوزبکستان حالیا و أصله من مدینة بخارى وهی إحدى مدن أوزبکستان الیوم ،.

مولده:

ولد الإمام البخاری لیلة الجمعة الثالثة عشر من شوال سنة 194 هـ، .

وفاته:

فکانت وفاته لیلة عید الفطر سنة (256هـ) وکان لیلة السبت عند صلاة العشاء وصلی علیه یوم العید بعد الظهر وکفن فی ثلاثة أثواب بیض لیس فیها قمیص ولا عمامة وفق ما أوصى به وکان عمره یوم مات اثنین وستین سنة.

شیوخه :

أما شیوخه الذین أکثر عنهم جدا فی الصحیح، ولهم عنده أکثر من مائة روایة فهم :

1 - عبد الله بن یوسف التنیسی، وقد فاقت روایاته عنه الثلاثمائة روایة، علی بن عبد الله المدینی فاقت مرویاته المائتین، أبو الیمان الحکم بن نافع، موسى بن إسماعیل التبوذکی، عبد الله بن محمد المسندی، أبو نعیم الفضل بن دکین، محمد بن بشار المعروف ببندار، قتیبة بن سعید، سلمان بن حرب، أبو الولید هشام بن عبد الملک الطیالسی، محمد بن المثنى. أما المتوسطون : وهم من لهم دون المائة روایة وأکثر من خمسین، فهم : عبد العزیز بن عبد الله الأویسی، عبد الله بن الزبیر الحمیدی، إبراهیم بن موسى، إبراهیم بن المنذر، محمد بن یوسف الفریابی، محمد بن کثیر، حفص بن عمر. ومن أهم شیوخه الذین بلغوا رتبة الإمامة فی العلم والدین : الإمام أحمد بن حنبل وإن لم یرو عنه فی الصحیح، وإسحاق بن راهویه روى عنه نحو الثلاثین روایة، وأحمد بن صالح المصری، وأبو نعیم الفضل بن دکین، وغیرهم. ولعل أعظمهم تأثیرا فی نفس الإمام البخاری وشخصیته، وأجلهم مرتبة عنده هو الإمام علی بن المدینی،

وأما الحافظ ابن حجر فله ترتیب مفید ، ینحصر فی خمس طبقات : الطبقة الأولى : من حدثه عن التابعین : مثل محمد بن عبد الله الأنصاری حدثه عن حمید، ومثل مکی بن إبراهیم حدثه عن یزید بن أبی عبید، ومثل أبی عاصم النبیل حدثه عن یزید بن أبی عبید أیضا، ومثل عبید الله بن موسى حدثه عن إسماعیل بن أبی خالد، ومثل أبی نعیم حدثه عن الأعمش، ومثل خلاد بن یحیى حدثه عن عیسى بن طهمان، ومثل على بن عیاش وعصام بن خالد حدثاه عن حریز بن عثمان، وشیوخ هؤلاء کلهم من التابعین.

الطبقة الثانیة : من کان فی عصر هؤلاء لکن لم یسمع من ثقات التابعین : کآدم بن أبی إیاس وأبی مسهر عبد الأعلى بن مسهر وسعید بن أبی مریم وأیوب بن سلیمان بن بلال وأمثالهم.

الطبقة الثالثة : هی الوسطى من مشایخه، وهم من لم یلق التابعین، بل أخذ عن کبار تبع الأتباع، کسلیمان بن حرب وقتیبة بن سعید ونعیم بن حماد وعلی بن المدینی ویحیى بن معین وأحمد بن حنبل وإسحاق بن راهویه وأبی بکر وعثمان ابنی أبی شیبة وأمثال هؤلاء، وهذه الطبقة قد شارکه مسلم فی الأخذ عنهم.

الطبقة الرابعة : رفقاؤه فی الطلب، ومن سمع قبله قلیلا، کمحمد بن یحیى الذهلی وأبی حاتم الرازی ومحمد بن عبد الرحیم صاعقة وعبد بن حمید وأحمد بن النضر وجماعة من نظرائهم، وإنما یخرج عن هؤلاء ما فاته عن مشایخه، أو ما لم یجده عند غیرهم.

الطبقة الخامسة : قوم فی عداد طلبته فی السن والإسناد، سمع منهم للفائدة : کعبد الله بن حماد الآملی وعبد الله بن أبی العاص الخوارزمی وحسین بن محمد القبانی وغیرهم، وقد روى عنهم أشیاء یسیرة. وعمل فی الروایة عنهم بما روى عثمان بن أبی شیبة عن وکیع قال : لا یکون الرجل عالما حتى یحدث عمن هو فوقه، وعمن هو مثله، وعمن هو دونه، وعن البخاری أنه قال : لا یکون المحدث کاملا حتى یکتب عمن هو فوقه، وعمن هو مثله، وعمن هو دونه

ثناء العلماء علیه:

قال أبو العباس الدعولی کتب أهل بغداد إلى البخاری... المسلمون بخیر ما حییت لهم... ولیس بعدک خیر حین تفتقد... وقال الفلاس کل حدیث لا یعرفه البخاری فلیس بحدیث قال أبو نعیم أحمد بن حماد هو فقیه هذه الأمة وکذا قال یعقوب بن إبراهیم الدورقی ومنهم من فضله فی الفقه والحدیث على الإمام أحمد بن حنبل واسحاق بن راهویه وقال قتیبة بن سعید رحل إلی من شرق الأرض وغربها خلق فما رحل إلى مثل محمد بن إسماعیل البخاری.

ترجمة الکتاب:

إسم الکتاب:

کما هو معروفٌ ومتداول بین أهل العلم: "التاریخ الکبیر"، ولا زال أهل العلم فی القدیم والحدیث یذکرونه ویعزون إلیه بهذا الاسم، و لم یوجد من ذکر له اسمًا آخر.

موضوعه:

تراجم الرواة وحملة الآثار، فالکتاب مخصص لرواة الحدیث عامة سواء أکانوا ثقات أم ضعفاء، وقد اعتمد فیه البخاری على الروایات فی إثبات الأسماء والأنساب والکنى، کما اشتمل على الکثیر من الجرح والتعدیل إلى مادة هامة فی علل الحدیث.

ترتبیه:

1 -  رتَّب الإمام البخاری - رحمه الله تعالى- کتابه على حروف المعجم مراعیًا فی ذلک الحرف الأول من الاسم والحرف الأول من اسم الأب، لکنه بدأ الکتاب بأسماء المحمدین؛ وذلک لشرف اسم النبی صلى الله علیه وسلم، فإذا فرغَ من المحمدین؛ ابتدأ بحرف الألف، ثم الباء، ثم التاء، إلى آخره.

2 -  کما أنه قَدَّمَ فی کل اسمٍ أسماء الصحابة أولاً بدون النظر إلى أسماء آبائهم، ثم أسماء التابعین ثم من بعدهم، ثم ذکر بعد ذلک بقیة الأسماء ملاحِظًا ترتیب أسماء آبائهم.

3 -  یختم کلَّ حرفٍ بذکر الأفراد فیه، وبعد أن فرغ من الأسماء ذکر من لا یُعرف له اسم وإنما یُعرف باب فلان، ثم ختم کتابه بالکنى.

4 -  قدَّم لکتابه بمقدمة مختصرة بیَّن فیها فضل قریش على الناس، واصطفاء الله عز وجل لنبیِّه صلى الله علیه وسلم، ثم ذکر ترجمة مختصرة لرسول الله صلى الله علیه وسلم، ونسبه إلى آدم علیه السلام، وذکر شیئًا من صفاته صلى الله علیه وسلم، ومدة بعثته وذکر کیف بدأ التاریخ الهجری فی عهد عمر بن الخطاب ثم ذکر تاریخ وفاة النبی صلى الله علیه وسلم.

منهجه:

1 -  تتراوح تراجم البخاری لرجاله بین الطول والقصر فبینا نجده یترجم لأحد الرجال بسطر واحد کما فی ترجمة (محمد بن عبدالله بن أسید)، و(محمد بن عبدالرحمن بن فورة)، و(محمد بن عمرو الیافعی)، وغیرهم، إذا به یترجم لـ (عبدالرحمن بن عبدالله بن مالک الأنصاری) فی أکثر من عشر صفحات. لکن یغلب على تراجمه القِصَّر .

2 -  یذکر البخاری فی ترجمة الراوی: اسم الراوی واسم أبیه وجده وکنیته ونسبته إلى القبیلة أو البلدة أو کلیهما، ومثال ذلک: قوله فی ترجمة (محمد بن عبدالله الصراری): وصرار موضع بالمدینة. وقلَّما یطیل فی الأنساب، ویذکر بعض شیوخ وتلامیذ صاحب الترجمة، وقد یذکر جمیع الشیوخ والتلامیذ إذا کان الراوی من المقلین وغیر المعروفین بطلب العلم لیتمیَّز حاله.

3 -  کما یذکر نموذجًا من روایات الراوی أو أکثر.

4 -  لا یقدِّم البخاری معلومات وافیة عن أحوال الراوی، ولا یُکْثِر ولا یُصَرِّح، بل کثیرًا ما یأتی بالترجمة فی سطرین أو ثلاثة على الأکثر، ویکون کلامه أشبه بالألغاز؛ تراه یقول: "فیه نظر"، وهذه الکلمة فیها جرحٌ شدید عند البخاری، وکذلک یقول: "روى عن فلان مرسل"، "روى عن فلان فأوقف الحدیث"، هذه کلها إشارات تفید بأن الحدیث مُعَلٌّ.

5 -  کثیرًا ما بشیر إلى عقیدة المُترجم وآرائه، ومشارکته فی الغزوات والفتوح.

6 -  یذکر الوظائف التی اشتغل بها والمناصب التی تولاها بعض الرواة، وخاصة القضاء والولایة.

7 -  یهتم بذکر سنی الوفاة، ویُحدِّد أماکن الرواة، لا سیما الصحابة.

8 - قد یسکت البخاری عن الراوی وأکثر ما یسکت عن: الأئمة الثقات حیث ترجم للإمام الشافعی بسطرین، وسکت علیه، کما سکت عن الإمام أحمد بن حنبل، وأحمد بن أشکاب، وأحمد بن منیع وغیرهم. وقد یسکت عن أناس مشهورین بالضعف أو النکارة کسکوته عن محمد ابن أشعث بن قیس الکندی، ومحمد بن إبراهیم الیشکری وغیرهما. وقد یسکت عن أناس مجاهیل کسکوته عن: محمد بن إسماعیل الباهلی، ومحمد بن إبراهیم بن عبدالله الهاشمی. وإبراهیم بن إسحاق عن الولید بن أبی الولید، وإبراهیم بن إسحاق عن طلحة بن کیسان وغیرهم. وقد یسکت البخاری عن أناس لم یعرفهم، حتى إنه لم یفرق بین أسمائهم، وهذه بعض الأمثلة على ذلک:

أ- ترجم البخاری لمحمد بن قیس الأسدی الکوفی، وذکر عنه عدة طرق ثم قال: وقال یحی بن آدم: حدثنا أبو بکر النهشلی عن محمد بن قیس عن حبیب عن أبی ثابت عن طاووس فی العتق. ثم قال: فلا أدری هو الأسدی أم لا ؟

ب‌-  وترجم لمحمد بن قیس عن أبی الحکم البجلی ثم ترجم لمحمد بن قیس المکی وختم ترجمته بقوله: "فلا أدری أهو الأول أم لا ؟

ت‌-  وترجم لمحمد بن کلیب بن جابر المدینی یروی عن محمود ومحمد ابنی جابر. ثم قال: "وعن موسى بن شیبة عن محمود بن کلیب عن محمد بن جابر عن جابر....ثم قال: فلا أدری: هذا أخوه أم لا ؟

ث‌-  وترجم لإبراهیم بن حنظلة عن أبیه روى عنه ابن المبارک. ثم قال فی نهایة ترجمته "إن لم یکن ابن أبی سفیان فلا أدری من هو؟

ج‌-   وترجم لإسماعیل بن إبراهیم بن عبدالرحمن بن أبی ربیعة المخزومی ثم ترجم لإسماعیل بن إبراهیم بن أبی ربیعة. وختم ترجمته بقوله: "إن لم یکن هذا الأول فلا أدری؟

فیتضح من هذه الأمثلة أنَّ فی "التاریخ الکبیر" رجالا لم یتیقَّن البخاری حالهم، بل هو أحیانًا غیر متأکد من أعیانهم.

ولو قال قائل: من سکت عنهم البخاری فغیر مجروحین عنده، وإنما هم عدول، واحتمل فی القلیل منهم أن لا یکونوا من المشهورین، فیلحقون بالمستورین، لکان هذا قولاً وجیهًا. نعم، لا یصحُّ أن نُطلق التوثیق على من سکت عنه البخاری بمجرد ذلک، والله أعلم.

النموذج من الکتاب:

1 - صورته علی شاشة الشاملة:

2 – نبذة من نصوص الکتاب:

1 – من اول الکتاب

بسم الله الرحمن الرحیم ما فی اللوح من الجزء الاول من کتاب التاریخ الکبیر من نسخة (کوپریلى) " الجزء الاول من کتاب التاریخ الکبیر مرتبا على حروف المعجم من الصحابة والتابعین ومن بعدهم رضى الله عنهم اجمعین.

تألیف الامام ابى عبد الله محمد بن اسمعیل بن ابراهیم الجعفی البخاری رحمه الله.

روایة ابى الحسن محمد بن سهل بن کردى البصری المقرى الفسوى عنه.

روایة ابى بکر احمد بن عبدان بن محمد بن الفرج الشیرازی الحافظ عنه.

روایة ابى احمد عبد الوهاب بن محمد بن موسى الغند جانى عنه روایة ابى الغنائم محمد بن على بن میمون النرسى الحافظ الکوفى عنه.

روایة الشیخ الجلیل ابى الحسین عبد الحق بن عبد الخالق ابن احمد بن عبد القادر بن محمد بن یوسف عنه.

سماع للحسین بن عمر بن نصر بن حسن بن سعد بن بان الموصلی منه ببغداد ....

2 - من آخر الکتاب:

993 - ابو المهرى خالد بن مخلد. اسم مسطح بن اثاثة عوف بن اثاثة بن عباد.

(الکنى من النساء) واسم ام هانئ بنت ابى طالب هند وقال بعضهم اسمها فاختة، اسم ام سلمة هند بنت ابى امیة وابو امیة اسمه سهل، اسم ام حبیبة رملة، اسم ام الفضل ام ابن عباس لبابة بنت الحارث الهلالیة، اسم ام خالد بنت خالد بن سعید أمة بنت خالد. اسم ام عطبیة نسیبة، اسم ام الدرداء السغرى هجیمة وقال بعضهم جهیمة بنت حیى الوصابیة، وام الدرداء الکبرى خیرة بنت ابى حدرد. تم وکمل ولله الحمد.

کیفیة البحث و ممیزاته:

هذا الکتاب من أنفس ما کتب فی علم الجرح والتعدیل ، ویَتَمَیَّز بمیزات کثیرة من أهمها:

1 - مکانة مؤلفه وإمامته فی هذا الفن کما لا یخفى، وهو أمیر المؤمنین فی الحدیث، کما قیل فیه.

2 - أنَّ هذا الکتاب من أوائل الکتب المؤلفة فی هذا الفن، بل هو أول کتاب موسوعی شامل لتراجم الرواة بهذا الشکل.

3 - أنَّ هذا الکتاب قد ذَکَرَ أسماء کثیرة من أسماء الرواة، وقد حاول البخاری أن یستوعب فی هذا الکتاب جمیع الرواة الذین لهم روایة، وإن کان قد فَاتَه الکثیر، ولذلک تجده - أحیانًا- یذکر بعض الرواة الذین لیس لهم إلا حدیث واحد، فهذه میزة تمیز بها البخاری، فکتابه أوسع من جمیع الکتب التی سبقته، ولذلک الکتب التی جاءت من بعده استفادت منه کثیرًا، ککتاب "الجرح والتعدیل" لابن أبی حاتم.

4 - أنه یذکر بعض الأشیاء التی تتعلق بهذا الراوی من جهة الصناعة الحدیثیة، فتجده یتکلم فی بعض الرواة بالجرح والتعدیل.

5 - أنه کثیرًا ما یهتم بشیوخ وتلامیذ هذا الراوی، ویذکر هل هذا الراوی سمع من الشیخ الذی یروی عنه أم لم یسمع ؟ ولذلک یُعْتَبَر کتابه من أهم الکتب التی تبحث هذه المسألة. فکثیرًا ما یُنَبّه؛ على مسألة السماعات، فیقول مثلاً: (فلان لم یسمع من فلان) وهذه فائدة مهمة، کما سبق بیانه فی مبحث منهجه واعتنائه بمسألة السماع.

6 - أنه قد اعتمد علیه واستفاد منه جلُّ من جاء بعده، فقد ألَّف ابن أبی حاتم ثلاثة کتب مَبْنِیَّة على کتاب "التاریخ الکبیر"، وهی: "الجرح والتعدیل"، و"العلل"، و"المراسیل".

7 -  من میزات کتاب "التاریخ الکبیر": أنَّ الراوی إذا وَقَعَ فی اسمه اختلاف فإنه یبین هذا الاختلاف، ویحاول أن یذکر الراجح فی اسم هذا الراوی، حتى إنه أحیانًا یَتَوَسَّع فی سِیَاق الأسانید، من أجل أن یبیِّن اسم هذا الراوی الذی وقع فی اسمه اختلاف. فالراوی قد یقع فی اسمه اختلاف وهذا کثیرًا ما یحصل، فقد یظن الظانّ أنَّ هذا الاختلاف یفید تعدد الرواة، وقد یظن أن هذا الاسم لراوٍ، وهذا الاسم لراوٍ آخر، وهذا الاسم الثالث لراوٍ آخر، بینما هو اسم لراوٍ واحد، اختلف فی اسمه، وأحیانًا قد یقع الاختلاف فی اسم هذا الراوی على عشرة أوجه، وأحیانًا أکثر من ذلک، فالبخاری یهتم بهذه القضیة.

8 -  من فوائد هذا الکتاب أنه کتاب مُعَلَّل، فیه عِلَل کثیر من الأحادیث. فمن هذه الأحادیث التی عَلَّلَها فی هذا الکتاب، الحدیث الذی جاء عن أبی موسى الأشعری أنَّ الرسول صلى الله علیه وسلم قال: "إن أمتی أمة مرحومة، جعل عذابها بأیدیها فی الدنیا"، فالبخاری عندما ذکر هذا الحدیث قال: والخبر عن النبی صلى الله علیه وسلم فی الشفاعة وأن قومًا یُعذَّبون، ثم یخرجون أکثر وأبین وأشهر.  ویرید بذلک أن یُعَلِّل ما جاء فی هذا الحدیث، وهو أن ظاهر هذا الحدیث أنه لیس هناک عذاب فی الآخرة على المسلمین. فممن میزات هذا الکتاب أنه عَلَّلَ أحادیث کثیرة.

9 -   مما یتمیز به هذا الکتاب أنه حوى کثیرًا من الأحادیث والآثار، بأسانیدها.

مصادر البحث:

1 - البدایة والنهایة، ابن کثیر.

2 - الوافی فی الوفیات، صلاح الدین الصفدی.

3 - سیر أعلام النبلاء، الذهبی.

4 - تهذیب الکمال یوسف بن الزکی عبدالرحمن أبو الحجاج المزی.

5 - التاریخ الکبیر ،للبخاری.

6 – هدی الساری ، لابن حجر.

الجرح و التعدیل - لابن ابی حاتم

ترجمة المؤلف:

إسمه و نسبه:

هو الإمام ابنُ الإمام، حافظُ الریّ وابنُ حافظها أبو محمد عبدالرحمن بن أبی حاتم محمد بن إدریس بن المنذر بن داود بن مهران، الحنظلی الرازی .

مولده:

ولد سنة أربعین ومائتین، وتوفی-رحمه الله- بمدینة الری، فی شهر محرم ، سنة سبع وعشرین وثلاثمائة.

وفاته:

توفی فی شهر محرم من سنة سبع وعشرین وثلاثمائة، وله بضع وثمانون سنة رحمه الله رحمة واسعة.

شیوخه :

 مَنْ تأمل سیرته عَلِمَ أنّه مکثرٌ جداً من المشایخ فَطَلَبُهُ للعلم مبکراً، ورحلاته -مع حرصٍ شدید على لقی العلماء والمحدثین- دلیلٌ واضحٌ على ذلک.

ومن أشهر شیوخه :

1 - أبوه : أبو حاتم.

2 - وأبو زرعة.

3 - وأبو سعید الأشج.

4 - والحسن بن عرفة.

5 - ویونس بن عبد الأعلى.

     وغیرهم کثیر.

تلامیذه:

و له تلامیذ کثیرون، من أشهرهم :

1 - أبو أحمد عبد الله بن عدی، صاحب الکامل فی ضعفاء الرجال.

2 - وأبو الشیخ عبدالله بن محمد بن جعفر بن حیان الأصبهانی، صاحب کتاب طبقات المحدثین بأصبهان وغیره من المصنفات الکثیرة.

3 - وأبو أحمد الحاکم الکبیر، صاحب کتاب الکنى.

4 - وأبو زرعة الصغیر أحمد بن الحسین.

5 - والحسین بن علی التمیمی، المعروف بحُسینک.

وغیرهم کثیر.

مکانتُهُ وثناءُ العلماءِ علیه :

 بلغ ابنُ أبی حاتم فی زمانه مکانةً عالیةً لعلمه وعمله حتى کان یرجع إلیه فی الأمور الکبار ومما یدل على ذلک ما قاله أبو عبدالله الزعفرانی :((روى ابنُ صاعد ببغداد فی أیامه حدیثاً أخطأ فی إسناده، فأنکر علیه ابنُ عقدة، فخرج علیه أصحاب ابن صاعد، وارتفعوا إلى الوزیر علی بن عیسى، فحبس ابن عقدة، ثم قال الوزیر: مَنْ یرجع إلیه فی هذا ؟ فقالوا: ابن أبی حاتم، فکتبوا إلیه فی ذلک، فنظر وتأمل، فإذا الصواب مع ابن عقدة، فکتب إلى الوزیر بذلک، فأطلق ابن عقدة، وارتفع شأنه))، قال عبد الرحمن المعلمی تعلیقاً على القصة:((وقد کان فی ذاک العصر جماعة من کبار الحفاظ ببغداد وما قرب منها، فلم یقع الاختیار إلا على ابن أبی حاتم مع بُعْدِ بلده))

وأقوال العلماء فی الثناء على ابن أبی حاتم کثیرةٌ جداً، ولعلی أکتفی منها بقول أبی یعلى الخلیلی قال :((أخذ علمَ أبیه، وأبی زرعة، وکان بحراً فی العلوم ومعرفة الرجال والحدیث الصحیح من السقیم، وله من التصانیف ما هو أشهر من أن یوصف ، فی الفقه والتواریخ، واختلاف الصحابة، والتابعین، وعلماء الأمصار، وکان زاهداً …. ویقال: إن السّنّة بالری ختمت به))

ترجمة الکتاب:

بطاقتة الکتاب:

کتاب الجرح والتعدیل تألیف الامام الحافظ شیخ الاسلام ابی محمد عبد الرحمن بن ابى حاتم محمد بن ادریس بن المنذر التمیمی الحنظلی الرازی (المتوفى (327 ه رح) ؛ تحقیق: عبد الرحمن بن یحیى المعلمى الیمانی.

موضوعه:

فقد جعل لکتابه العظیم هذا مقدمة نفیسة ضمنها تراجم الأئمة وحفاظ الحدیث, وأحوالهم و أخبارهم, وثناء أهل العلم علیهم, إلى غیر ذلک من الفوائد الحدیثیة ....

ترتیبه:

فی اول الکتاب مقدمة و بعدها ابواب علی ترتیب حروف المعجم مثلاً باب الالف و الباء و ... و فی آخر فصل للنساء....

النموذج من الکتاب:

1 - صورته علی شاشة الشاملة:

2 - نبذة من نصوص الکتاب:

1 - من اول الکتاب:

الحمد لله رب العالمین بجمیع محامده کلها على جمیع نعمه علینا وعلى جمیع خلقه حمدا یوافی نعمه ویکافئ مزیده، وصلى الله على نبیه محمد نبى الرحمة، وخاتم النبیین، وعلى آله [ وصحبه - 2 ] اجمعین.

[ مرتبة النبی صلى الله علیه وسلم - 4 ] اما بعد فان الله عزوجل ابتعث محمدا رسوله صلى الله علیه وسلم إلى الناس کافة. وانزل علیه الکتاب تبیانا لکل شئ. وجعله موضع الابانة عنه: فقال (وأنزلنا الیک الذکر لتبین للناس ما نزل إلیهم 5 -) وقال عزوجل (وما انزلنا علیک الکتاب الا لتبین (6) لهم الذى اختلفوا فیه - 7).

2 - من آخر الکتاب:

باب النون 2382 -...ویروى عن عائشة خیر ما اختضبتم به...سمعت ابى یقول ذلک.

باب الهاء 2383 - ام هانئ ابنة ابى طالب اخت [ على روت عن النبی - 1 ] صلى الله علیه وسلم احادیث کثیرة اسمها فاختة...یروى عن ابى مرة عن ام هانئ فاختة اخت على بن ابى طالب...احمد بن حنبل یذکر عن الشافعی قال ام هانئ...فی خاتمة نسخة ک ما لفظه (تم الکتاب بحمد الله وحسن توفیقه على یدى اضعف العباد واحوجهم إلى عفو ربه الغفار ابراهیم العطار فی العشر الاول من شهر ذى القعدة من سنة ثلاث وتسعین وسبعمائة الهلالیة) تم طبع القسم الثانی من المجلد الرابع من کتاب الجرح والتعدیل لابن ابى حاتم الرازی لسبع عشرة لیلة خلت من شهر ربیع الاول سنة 1373 ه والحمد لله رب العالمین وصلى الله على سیدنا محمد وعلى آله الطیبین الطاهرین واصحابه الغر المیامین.

منهجه:

لقد استفاد من کتاب التاریخ الکبیر للبخاری فاستوعب رجاله تقریباً وزاد علیهم رجالاً لیسوا فی التاریخ الکبیر ثم ذهب یسأل أباه وأبا زرعة الرازیین رحمهما الله عن رأیهما فی کل راو من الرواة، فإن وجد عند أحدهما أو کلیهما شیئاً استغنى به لإمامتهما فی هذا الشأن وإن لم یجد راح یبحث فی کتب شیوخهما کابن معین وابن المدینی وأحمد بن حنبل عن رأیهم فی ذلک الراوی، وقد کان رحمه الله ذا خبرة واسعة فی هذا الشأن إلا أنه کان یلتمس آراء مشاهیر النقاد لیتخلص من التبعة ولیکون الحکم الذی یقرره أوقع فی نفسه وفی نفوس الآخرین.

یدل على هذا أنه إذا وجد اختلافاً بین العلماء فی راو من الرواة کان هو الحکم فیهم والمرجح لماهو ألیق بحاله.

یقول: ونظرنا فی اختلاف أقوال الأئمة فی المسئولین عنهم فحذفنا تناقض کل واحد منهم وألحقنا بکل مسئول عنه ما لاق به)) ولا مانع بعد ذلک عنده أن ینسب ذلک القول إلى قائله.

یقول فی نهایة مقدمة کتابه ما نصه: أو قصدنا بحکایتنا الجرح والتعدیل فی کتابنا هذا إلى العارفین به العالمین له متأخراً بعد متقدم إلى أن انتهت بنا الحکایة إلى أبی وأبی زرعة رحمه الله. ولم نحک عن قوم قد تلکموا فی ذلک لقلة معرفتهم به ونسبنا کل حکایة إلى حاکیها والجواب إلى صاحبه ونظرنا أقوال الأئمة فی المسئولین عنهم فحذفنا تناقض قول کل واحد منهم والحقنا بکل مسئول عنه ما لاق به وأشبهه من جوابهم على أنا قد ذکرنا أسامی کثیرة مهملة من الجرح والتعدیل کتبناها لیشتمل الکتاب على کل من روى عنه العلم رجاء وجود الجرح والتعدیل فیهم فنحن ملحقوها بهم من بعد أن شاء الله تعالى فمن أمعن النظر فی کلام ابن أبی حاتم رأى فیه الحقائق التالیة:

1 -  أن ابن حاتم فی نقده الراو إطلاق أوصاف الجرح والتعدیل علیهم قد اعتمد على أئمة الجرح والتعدیل العارفین به العالمین له متأخراً بعد متقدم من الذین جعلهم الله (...) بالإسلام وقدوة فی الدین ونقاداً لنقله الآثار مثل الإمام مالک وسفیان الثوری وشعبه بن الحجاج وحماد بن زید وسفیان بن عیینه والأوزاعی وتلامیذهم فمن بعدهم.

2 -  ولما کان هؤلاء النقاد رحمهم الله یتفاوتون شدة واعتدالاً ولیناً وتساهلاً فی إطلاق ألفاظ الجرح والتعدیل فإن ابن أبی حاتم وهو من جهابذة النقاد کان یحذف تناقض کل ناقد فی الراوی الواحد ویرجح بین أقوال النقاد والمتعارضة فیه ویثبت ماهو لائق بحال ذلک الراوی عنده.

3 -  لقد ترجم فی کتابه الجرح والتعدیل لأکثر من ثمانیة عشر ألف راو لیشغل کتابه على کل من روى العلم على حد تعبیره ویقصد أیضاً إلى وقته.

ولا شک هو وأباه وأبا زرعة جمیعاً تعسر علیهم الإحاطة بمعرفة أحوال هؤلاء الرواة وإن لم یصعب علیهم معرفة أعیانهم غالباً والکتابة عن کثیرین منهم فمعرفة عین الشخص شیء وتقویمه والحکم علیه وتنزیله فی سلم الجرح والتعدیل شیء آخر.

فکم نجد من ترجمة فی هذا الکتاب یذکر فیها المؤلف قول أبیه أو أبی زرعه أو کلیهما کتبنا عنه أو کتبت عنه ومع ذلک لا تجد تقویماً لشخصه أو إعطاء حکم علیه لأنهم لم یلازموه الملازمة التی تطلعهم على ضبطه أو عدالته الباطنه بشکل صحیح.

4 -  إن سکوته عن الراوی وعدم نقله شیئاً یبین حاله عن أحد من الأئمة یدل على عدم معرفته بحاله وقد صرح بذلک بقوله رجاء وجود الجرح والتعدیل فیهم. کما ذکر أنه إن وجد شیئاً من ألفاظ الجرح والتعدیل تتعلق ببعض الرواة الذین سکت علیهم بأنه یلحقها فی مواضعها.

کیفیة البحث فیه:

لقد اتبع الاختصار فی التراجم فهو یذکر اسم الراوی واسم أبیه وینسبه ویکنیه غالباً ویعرف ببلده ویذکر من روى عنهم العلم وبعض من رووه عنه، ثم یتبع ذلک الجرح أو التعدیل إلا إذا کان الراوی غیر مشهور فإنه یذکر جمیع من روى عنهم أو روو عنه لیتحدد موقع ذلک الراوی فی سلم الجرح والتعدیل فإن لم یعرف عین الرجل أو اختلط علیه بغیره بین ذلک وإن لم یعرف حالة سکت علیه رجاء وجود الجرح والتعدیل فیه فیما بعد.

أمثلة على سکوته (الرواة الذین سکت علیهم فی أحد کتبه وتکلم علیهم فی کتاب آخر).

1- اسباط بن عزرة: ذکره فی الجرح والتعدیل ولم یذکر فیه جرحاً ولا تعدیلاً وإنما قال روى عن مجاهد روى عنه اسرائیل ثم نقل فی کتاب العلل له عن أبیه أنه قال: اسباط بن عزرة مجهول.

2- اسحاق بن یحیى بن طلحة: ذکره فی الجرح والتعدیل وسکت عنه بینما قال فی کتاب العلل ضعیف الحدیث لا یمکننا أن نعتبر بحدیثه.

3- مسؤر بن یزید الکالکی ذکره فی الجرح والتعدیل وسکت عنه وقال فی العلل مجهول.

مصادر البحث:

1 – الإرشاد، للخلیلی.

2 - سیر أعلام النبلاء، للذهبی.

3 - تاریخ دمشق، لابن عساکر.

4 - تذکرة الحفاظ ، للذهبی.

5 - طبقات الحنابلة ، لأبو الحسین ابن أبی یعلى ، محمد بن محمد.

6 – الجرح و التعدیل ، لابن ابی حاتم.

تهذیب الکمال - للمزی

ترجمة المؤلف:

إسمه و نسبه:

هو جمال الدین أبو الحجاج و اسمه الکامل { یوسف بن الزکی عبد الرحمن بن یوسف بن عبد الملک بن یوسف بن ابی الزهر القضاعی ثم الحلبی الشافعی لقب المزی نسبة إلى المزة التی استقر ونشأ بها .

مولوده:

ولد الحافظ المزی یوسف بن الزکی الحلبی ثم المزی بظاهر مدینة حلب سنة أربع وخمسین وستمائة {654 }.

وفاته:

توفی فی ثانی عشر صفر سنة اثنتین وأربعین وسبعمائة { 12 صفر 742 هـ} بدمشق.

ثناء العلماء علیه:

قال الحافظ أبو عبد الله الذهبی: أحفظ من رأیت أربعة: ابن دقیق العید، والدمیاطی، وابن تیمیة، والمزی، فابن دقیق العید أفقههم فی الحدیث، والدمیاطی أعرفهم بالانساب، وابن تیمیة أحفظهم للمتون، والمزی أعرفهم بالرجال.

وقال الکتانی: أفرده الحافظ أبو سعید العلائی بمؤلف سماه " سلوان التعزی بالحافظ أبی الحجاج المزی "

ترجمة الکتاب:

 إسم الکتاب :

 تهذیب الکمال  فی أسماء الرجال للحافظ جمال الدین : یوسف بن الترکی المزنی المتوفى: سنة 742 ، اثنتین وأربعین وسبعمائة  وهو : کتاب کبیر لم یؤلف مثله ولا یظن أن یستطاع  قیل : إنه لم یکتمل  وأکمله: علاء الدین مغلطای بن قلیج المتوفى: سنة 762 ، اثنتین وستین وسبعمائة  فی : ثلاث عشر مجلدا. تحقیق: د. بشار عواد معروف

موضوعه:

یبحث فیه عن أسماء الرجال و احوالهم و کناهم و القابهم ....

منهجه و کیفته البحث فیه:

فی حین أن کتاب الکمال اقتصر على ذکر رجال الکتب الستة، فإن الحافظ المزی قام فاستدرک ما فات المؤلف من رواة هذه الکتب أولا، وهم کثرة، ودقق فی الذین ذکرهم، فحذف بعض من هو لیس من شرطه، وهم قلة، ثم أضاف إلى کتابه الرواة الواردین فی بعض ما اختاره من مؤلفات أصحاب الکتب الستة. وبذلک زاد فی تراجم الاصل أکثر من ألف وسبع مئة ترجمة. ذکر جملة من التراجم للتمییز، وهی تراجم تتفق مع تراجم الکتاب فی الاسم والطبقة، لکن أصحابها لم یکونوا من رجال أصحاب الکتب الستة. وأضاف المزی إلى معظم تراجم الاصل مادة تاریخیة جدیدة فی شیوخ صاحب الترجمة، والرواة عنه، وما قیل فیه من جرح أو تعدیل أو توثیق، وتاریخ مولده أو وفاته، ونحو ذلک، فتوسعت معظم التراجم توسعا کبیرا.

وأضاف المزی بعد کل هذا أربعة فصول مهمة فی آخر کتابه لم یذکر صاحب " الکمال " منها شیئا وهی:

فصل فیمن اشتهر بالنسبة إلى أبیه أو جده أو أمه أو عمه أو نحو ذلک.

فصل فیمن اشتهر بالنسبة إلى قبیلة أو بلدة أو صناعة أو نحو ذلک.

فصل فیمن اشتهر بلقب أو نحوه.

فصل فی المبهمات.

وهذه الفصول تیسر الانتفاع بالکتاب تیسیرا عظیما فی تسهیل الکشف على التراجم الاصلیة، فضلا عن إیراد بعضهم مفردا فی هذه الفصول.

ومن ما یمیز کتاب تهذیب الکمال أن المزی رجع إلى کثیر من الموارد الاصلیة التی لم یرجع إلیها صاحب "الکمال"، وکان لا بد للمزی أن یفعل ذلک بعد توسیعه لمادة الکتاب کل هذا التوسیع، فلم یکن ذلک ممکنا إلا بزیادة الموارد المعتمدة. هذا فضلا عن زیادة التدقیق والتحقیق وبیان الاوهام ومواطن الخلل فی کل المادة التاریخیة التی ذکرها عبد الغنی فی "الکمال"، فوضح سقیمها، ووثق ما اطمأن إلیه، فأورده فی التهذیب.

وأدت کل هذه الاضافات الأساسیة إلى تضخم الکتاب تضخما کبیرا، فصار ثلاثة أضعاف "الکمال" تقریبا، وأصبح یتکون من مئتین وخمسین جزءا حدیثیا، فإذا علمنا أن الجزء الحدیثی الذی کتبه المؤلف المزی بخطه یتکون من عشرین ورقة (أربعین صفحة) عرفنا أن المزی وضع کتابه فی عشرة آلاف صفحة، فی کل صفحة 21 سطرا، فضلا عما کتبه المؤلف من تحقیقات فی حواشی نسخته.

النموذج من الکتاب:

1 – صورته علی شاشة الشاملة:

2 - نبذة من نصوص الکتاب:

1 ـ من اول الکتاب:

 ( باب الألف من اسمه أحمد )

 1 - د فق أحمد بن إبراهیم بن خالد الموصلی أبو علی نزیل بغداد روى عن إبراهیم بن سعد بن إبراهیم بن عبد الرحمن بن عوف الزهری المدنی وإبراهیم بن سلیمان أبی إسماعیل المؤدب وإسماعیل بن إبراهیم بن مقسم الأسدی المعروف بابن علیة وجعفر بن سلیمان الضبعی وحبیب بن حبیب الکوفی أخی حمزة بن حبیب الزیات القارئ والحکم بن سنان الباهلی القربی والحکم بن ظهیر الفزاری وحماد بن زید وخلف بن خلیفة وسعید بن عبد الرحمن الجمحی وأبی الأحوص سلام بن سلیم الحنفی وأبی المنذر سلام بن سلیمان القارئ وسیف بن هارون البرجمی وشریک بن عبد الله النخعی القاضی وصالح بن عمر الواسطی والصبی بن الأشعث بن سالم السلولی وأبى زبید عبثر بن القاسم الزبیدی الکوفی وعبد الله بن جعفر بن نجیح المدینی والد علی بن المدینی وعبد الله بن المبارک وعمر بن عبید الطنافسی وفرج بن فضالة الشامی فق ومحمد بن ثابت العبدی د ومعاویة بن عبد الکریم الثقفی المعروف بالضال وأبی العلاء ناصح بن العلاء ونوح بن قیس الحدانی وأبی عوانة الوضاح بن عبد الله الیشکری الواسطی ...

2 – من آخر الکتاب:

8042 - سی مریم بنت إیاس عن بعض أزواج النبی صلى الله علیه و سلم قال عندک ذریرة

 8043 - د أم الحسن عمة غبطة بنت عمرو عن جدتها عن عائشة

 8044 - د س أم حکیم بنت أسید عن أمها عن أم سلمة

 8045 - س ق أم سلمة زوج النبی صلى الله علیه و سلم أبی سائر أزواج النبی صلى الله علیه و سلم ان یدخل علیهن أحد بتلک الرضاعة.

مصادر البحث:

1 ـ تهذیب الکمال ، للمزی.

2 ـ اعلام ، للزرکلی.

3 ـ سیر اعلام النبلاء ، للذهبی.

4 ـ کشف الظنون، لحاجی خلیفه.

تهذیب التهذیب و تقریب التهذیب - لابن حجر

ترجمة المؤلف:

إسمه و نسبه:

هو أحمد بن علی بن محمد بن علی بن محمود بن أحمد بن حجر الشافعی العسقلانی الأصل المصری المولد.
مولده:
ولد عالمنا الجلیل فی الثالث والعشرین من شعبان سنة 773هـ .

وفاته:

توفی رحمه الله فی أواخر ذی الحجة سنة 852هـ وکان له مشهد لم یر مثله فی حضرة من الشیوخ .

شیوخه:

بلغ عدد شیوخه بالسّماع وبالإجازة وبالإفادة على ما بین بخطه نحو أربعمائة وخمسین نفساً، وإذا استثنینا الشیوخ الذین أجازوا عموماً  . سأذکر شیوخه حسب العلوم کما یلی:

شیوخ القراءات:

1- إبراهیم بن أحمد بن عبد الواحد بن عبد المؤمن التنوخی الشیخ برهان الدین الشامی 709هـ- 800هـ.

2- محمد بن محمد بن محمد الدمشقی الجزری 751- 833.

شیوخ الحدیث:

1- عبد الله بن محمد بن محمد بن سلیمان النیسابوری المعروف بالنشاوری 705- 790هـ .

2- محمد بن عبد الله بن ظهیرة المخزومیّ المکیّ جمال الدین 751- 817 هـ. .

3- عبد الرحیم بن الحسین بن عبد الرحمن العراقی أبو الفضل زین الدین الحافظ الکبیر 725-806هـ .

شیوخ الفقه:

1- إبراهیم بن موسى بن أیوب برهان الدین الأنباسی الورع الزاهد 725- 802 هـ .

2- عمر بن علیّ بن أحمد بن الملقن 723- 804هـ .

3- عمر بن رسلان بن نصیر بن صالح البلقینی نزیل القاهرة أبو حفص، شیخ الإسلام علم الأعلام مفتی الأنام 724- 805 هـ .

4- محمد بن علی بن عبد الله القطان الفقیه 737- 813هـ .

.

5- علیّ بن أحمد بن أبی الآدمی الشیخ نور الدین، قال ابن حجر: قرأت علیه فی الفقه والعربیة، وکان على طریقة مثلى من الدین والعبادة والخیر والانجماع ولازمه کثیراً.

شیوخ العربیة:

1- محمد بن محمد بن علی بن عبد الرزاق الغماری المصری المالکی 720- 802هـ .

2- محمد بن إبراهیم بن محمد الدمشقی الأصل بدر الدین البشتکی الأدیب الفاضل المشهور 748- 830 هـ .

3- محمد بن یعقوب بن محمد بن إبراهیم بن عمر الشیرازی الشیخ العلامة مجد الدین أبو طاهر الفیروزأبادی 729- 817 هـ

تلامیذه:

أ- کمال الدین محمد بن عبد الواحد السیواسی المعروف بابن الهمام، توفی سنة: 861هـ .

ب- أبو الفضل تقی الدین محمد بن محمد بن محمد بن فهد الهاشمی، توفی سنة: 871هـ .

جـ- أبو المحاسن جمال الدین یوسف بن تغری بردی الحنفی، توفی سنة: 874هـ .

د- بدر الدین محمد بن أبی بکر بن أحمد الأسدی الشهیر بابن قاضی شهبة، توفی سنة: 874هـ .

هـ- أبو عبد الله محیی الدین محمد بن سلیمان البرعمی المعروف بالکافیجی، توفی سنة: 879هـ .

و- برهان الدین إبراهیم بن عمر البقاعی، إمام مفسر، محدث مؤرخ أدیب، توفی سنة: 885هـ .

ز- أبو الفضل محب الدین محمد بن محمد بن محمد الثقفی المعروف بابن الشِّحْنَة، وتوفی سنة: 890هـ .

حـ- أبو المحاسن جمال الدین یوسف بن شاهین الکرکی المعروف بسبط ابن حجر فقیه محدث مؤرخ. توفی سنة: 899هـ .

ط- أبو الخیر شمس الدین محمد بن عبد الرحمن السخاوی، وتوفی سنة: 902هـ.

مکانته و ثناء العلماء علیه:

 تفرد ابن حجر من بین أهل عصره فی علم الحدیث مطالعة وقراءة وتصنیفاً وإفتاءً حتى شهد له بالحفظ والإتقان القریب والبعید والعدو والصدیق، حتى کان إطلاق لفظ "الحافظ" علیه کلمة إجماع بین العلماء، وقد رحل إلیه الطلبة من الأقطار وطارت مؤلفاته فی حیاته وانتشرت فی البلاد وتکاتب الملوک من قطر إلى قطر فی شأنها وکانت له الید الطولى فی الشعر، وله دیوان شعر متوسط الحجم مطبوع.

قال السخاوی: شهد له شیخه العراقی بأنه أعلم أصحابه بالحدیث.

وقال السیوطی: امام هذا الفن للمقتدین، ومقدم عساکر المحدثین، وعمدة الوجود فی التوهیة والتصحیح، وأعظم الشهود والحکام فی بابی التعدیل والتجریح.

وقال عبد الحی العکبری: انتهى إلیه معرفة الرجال واستحضارهم ومعرفة العالی والنازل وعلل الأحادیث وغیر ذلک وصار هو المعول علیه فی هذا الشأن فی سائر الأقطار.

ترجمة الکتاب: (تهذیب التهذیب)

اسم الکتاب:

اسم الکتاب کما هو معروف: "تهذیب التهذیب"، وقد نصَّ المؤلف على تسمیته بهذا الاسم کما فی مقدمة الکتاب، وکما فی مواضع کثیرة من کتبه الأخرى، وبخاصة "تعجیل المنفعة"، و"لسان المیزان".

موضوعه:

یبحث فیه عن أسماء الرجال و احوالهم و کناهم و القابهم ....

ترتبیه:

بعد مقدمة یرتب بحثه عن اسماء الرجال حسب حروف المعجم لانه اسهل علی الطلاب الرجوع الی مطالبهم مثلاً حرف الف و حرف الباء .....

النموذج من الکتاب:

1 – صورته علی شاشة الشاملة:

2 - نبذة من نصوص الکتاب:

1 - من اول الکتاب:

بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله الذی تفرد بالبقاء والکمال. وقسم بین عباده الارزاق والآجال. وجعلهم شعوبا وقبائل لیتعارفوا. وملوکا وسوقة لیتناصفوا. وبعث الرسل مبشرین ومنذرین لئلا یکون للناس على الله حجة.

وختمهم بخیرته من خلیقته السالک بتأییده الطریق المستقیم على المحجة. وأشهد أن لا إله إلا الله على الاطلاق. وأشهد أن محمدا عبده ورسوله المبعوث إلى أهل الآفاق. المنعوت بتهذیب الاخلاق ومکارم الاعراق. صلى الله علیه وسلم وعلى آله وصحبه صلاة وسلاما متعاقبین إلى یوم التلاق.

(اما بعد) فان (کتاب الکمال فی أسماء الرجال) الذی ألفه الحافظ الکبیر أبو محمد عبد الغنی بن عبد الواحد بن سرور المقدسی وهذبه الحافظ الشهیر أبو الحجاج یوسف بن الزکی المزی من أجل المصنفات فی معرفة حملة الآثار وضعا. وأعظم المؤلفات فی بصائر ذوی الالباب وقعا. ولاسیما التهذیب فهو الذی وفق بین إسم الکتاب ومسماه. وألف بین لفظه ومعناه. بید أنه أطال وأطاب. ووجد مکان القول ذا سعة فقال وأصاب. ولکن قصرت الهمم عن تحصیله لطوله فاقتصر بعض الناس على الکشف من الکاشف الذی اختصره منه الحافظ أبو عبد الله الذهبی.

ولما نظرت فی هذه الکتب وجدت تراجم (الکاشف) إنما هی کالعنوان تتشوق النفوس إلى الاطلاع على ما وراءه ثم رأیت للذهبی کتابا سماه (تذهیب التهذیب) أطال فیه العبارة ولم یعد ما فی التهذیب غالبا وان زاد ففی بعض الاحایین وفیات بالظن والتخمین. أو مناقب لبعض المترجمین. مع إهمال کثیر من التوثیق والتجریح. للذین علیهما مدار التضعیف والتصحیح. هذا وفی التهذیب عدد من الاسماء لم یعرف الشیخ بشئ من أحوالهم بل لا یزید على قوله روى عن فلان روى عنه فلان. أخرج له فلان. وهذا لا یروی الغلة ولا یشفی العلة. فاستخرت الله تعالى فی اختصار التهذیب على طریقة أرجو الله أن تکون مستقیمة ...

2 - من آخر الکتاب:

فصل فی الکنى من الفصل المذکور

30 - أبو قلابة الجرمی، عن بعض أزواج النبی صلى الله علیه وآله وسلم فی الصائم یصبح جنبا، هی عائشة.

31 - أبو نعامة العدوی، عن نسوة من خالاته، لم أقف على تسمیتهن / قد.

32 - ابن جدعان، عن جدته، عن أم سلمة، فی ترجمة عبد الرحمن بن محمد، لا یعرف من الثالثة.ت

منهجه و کیفیة البحث فیه:

یمکن الکلام عن منهجه فی هذا الکتاب بما یلی:

قدَّم المؤلف لکتابه بمقدمة حافلة أثنى فیها على کتاب "الکمال" للمقدسی، و"تهذیب الکمال" للمزی، وذکر سبب تألیفه للکتاب، ومآخذه على المزی، وبیَّن منهجه فی الکتاب، وطریقة ترتیبه.

حافظ على ترتیب التراجم کما هی فی الکتاب الأصل "تهذیب الکمال" فرتَّبها على حروف المعجم، وکان المزی رحمه الله قد رتَّب الکتاب على حروف المعجم إلا أنه ابتدأ فی حرف الهمزة بمن اسمه أحمد، وفی حرف المیم بمن اسمه محمد، فإن کان فی أصحاب الکنى من اسمه معروف من غیر خلاف فیه ذکره فی الأسماء ثم نبَّه علیه فی الکنى، وإن کان فیهم من لا یعرف اسمه أو اختلف فیه ذکره فی الکنى ونبَّه على ما فی اسمه من الاختلاف، ثم النساء کذلک.

أعاد التراجم التی حذفها المزی من أصل "الکمال"، والتی کان الحافظ عبدالغنی قد ذکرها بناءً على أن بعض الستة أخرج لهم، وکان المزی قد حذفهم بسبب عدم وقوفه على روایتهم فی شیء من الکتب الستة، وقال مبینًا ذلک: ثم وجدت صاحب "التهذیب" حذف عدة تراجم من أصل "الکمال" ممن ترجم لهم بناءً على أن بعض السنة أخرج لهم فمن لم یقف المزی على روایته فی شیءٍ من هذه الکتب حَذَفَه، فرأیتُ أن أثبتهم وأنبه على ما فی تراجمهم من عِوَز، وذِکرُهم على الاحتمال أفْیَد من حذفهم، وقد نبَّهتُ على من وقفتُ على روایته منهم فی شیءٍ من الکتب المذکورة، وزدت تراجم کثیرة أیضًا التقطتها من الکتب الستة مما ترجم المزی لنظیرهم تکملة للفائدة أیضًا.

لم یرتب شیوخ وتلامیذ صاحب الترجمة على الحروف، وإنما رتبهم على التقدُّم فی السن، والحفظ، والإسناد، والقرابة، وما إلى ذلک، وقال مبینًا صنیعه فی ذلک: ولم ألتزم سیاق الشیخ والرواة فی الترجمة الواحدة على حروف المعجم لأنه لزم من ذلک تقدیم الصغیر على الکبیر، فأحرصُ على أن أذکر فی أول الترجمة أکثر شیوخ الرجل وأسندهم وأحفظهم إن تیسَّر معرفة ذلک، إلا أن یکون للرجل ابنٌ أو قریبٌ فإننی أقدِّمه فی الذکر غالبًا، وأحرصُ على أن أختم الرواة عنه بمن وصف بأنه آخر من روى عن صاحب الترجمة، وربما صرحت بذلک.

زاد فی أثناء بعض التراجم کلاما لیس فی الأصل لکن صدره بقوله: قلت؛ فلیتنبه القارئ إلى أنَّ جمیعَ ما بعد کلمة "قلت"؛ فهو من زیادة ابن حجر إلى آخر الترجمة، فقال: وما زدته فی أثناء التراجم قلت فی أوله: (قلت) فجمیع ما بعد (قلت) فهو من زیادتی إلى آخر الترجمة. ومن أمثلة ذلک: فی ترجمة (أحمد بن إبراهیم بن کثیر بن زید الدورقی النُّکری البغدادی أبو عبدالله) بعد أن ذکر کلام المزی إلى أن قال المزی: ومات فی شعبان سنة (246)، قال الحافظ ابن حجر: قلت: فیها أرَّخه السَّرَّاج، وقال العقیلی: ثقة، وقال الخلیلی فی "الإرشاد": ثقة متفق علیه، وذکره ابن حبان فی "الثقات". والنُّکری - بضم النون - نسبة إلى بنی نکر وهم بطن من عبد القیس، والدورقی؛ قال ابن الجارود فی مشیخته: هو من أهل دورق من أعمال الأهواز، وهی معروفة وإلیها تنسب القلانس الدورقیة، ویقال: بل هو منسوب إلى صنعة القلانس، لا إلى البلد، والله أعلم. وقال اللالکائی: کان یلبس القلانس الطوال. حرَّر الکلام فی وَفیات الرواة.

لا یحذف من رجال "التهذیب" أحدًا، بل زاد بعض التراجم التی رأى أنها على شرطه، ومیَّز التراجم التی زادها على الأصل بأن کتب اسم صاحب الترجمة، واسم أبیه بالأحمر، وقال موضِّحًا ذلک: ولا أحذفُ من رجال "التهذیب" أحدًا، بل ربما زدتُ فیهم من هو على شرطه فما کان من ترجمة زائدة مستقلة فإننی أکتبُ اسم صاحبها واسم أبیه بأحمر.

وافق المؤلف المزیَّ على خلطه الصحابة بغیرهم، فقال: ثم ذکر المؤلف الفائدة فی خلطه الصحابة بمن بعدهم خلافًا لصاحب "الکمال"، وذلک أن للصحابی روایة عن النبی صلى الله علیه وآله، وعن غیره؛ فإذا رأى من لا خبرة له روایة الصحابی عن الصحابی ظنَّ الأول تابعیًا فیکشفه فی التابعین فلا یجده، فکان سیاقهم کلهم مساقًا واحدًا على الحروف أولى.

زاد الحافظ ابن حجر - رحمه الله تعالى- على کلام المزی فی "التهذیب" کلام بعض الأئمة فی الجرح والتعدیل مما التقطه من کتاب مغلطای والذهبی، فقال: وقد ألحقتُ فی هذا المختصر ما التقطته من "تذهیب التهذیب" للحافظ الذهبی فإنه زاد قلیلاً فرأیت أن أضمّ زیاداته لتکمل الفائدة.. وقد انتفعت فی هذا الکتاب المختصر بالکتاب الذی جمعه الإمام العلامة علاء الدین مغلطای على "تهذیب الکمال" مع عدم تقلیدی له فی شیء مما ینقله، وإنما استعنتُ به فی العاجلة، وکشفت الأصول التی عزا النقل إلیها فی الآجل، فما وافق أثبته وما باین أهملته، فلو لم یکن فی هذا المختصر إلا الجمع بین هذین الکتابین الکبیرین فی حجم لطیف لکان معنى مقصودًا، هذا مع الزیادات التی لم تقع لهما والعلم مواهب، والله الموفق.

أهمیة الکتاب ومزایاه:

تمیَّز کتاب "تهذیب التهذیب" بمزایا کثیرة من أهمها:

مکانة مؤلفه العلمیة المرموقة والتی لا تخفى على أحدٍ من أهل العلم وطلبته، وقیمة أی کتاب تزداد بعلو مکانة مؤلفه، کیف لا ومؤلفه حافظ عصره کما لا یخفى.

اشتمل هذا الکتاب على إضافات وتحریرات قلَّ أن توجد فی غیره من الکتب المؤلف فی تراجم الرواة، وهو وإن اعتمد على کتاب "إکمال تهذیب الکمال" لمغلطای وکتاب "التذهیب" للإمام الذهبی اعتمادًا کبیرًا، إلا أنه انتقى منهما ما وجده مهمًا ومناسبًا فذکره، وقد أثنى الحافظ ابن حجر على هذا الکتاب وأظهر رضاه عنه، فقال – بعد أن ذکر استفادته من کتاب الذهبی وکتاب مغلطای -: فلو لم یکن فی هذا المختصر إلا الجمع بین هذین الکتابین الکبیرین فی حجم لطیف لکان معنى مقصودًا، هذا مع الزیادات التی لم تقع لهما والعلم مواهب، والله الموفق. وقال أیضًا: فاستخرتُ الله تعالى فی اختصار "التهذیب" على طریقةٍ أرجو الله أن تکون مستقیمة..

أنَّ الحافظ ابن حجر کثیرًا ما یُحیل إلى هذا الکتاب فی کتبه الأخرى بقوله: وقد حرَّرت ذلک فی "تهذیب التهذیب" أو وقد بیَّنته، أو لخَّصته، أو أوضحته فی "تهذیب التهذیب، مما یعنی أنه بذل فیه جهدًا عظیمًا، وحرَّره تحریرًا دقیقًا.

قد یُقال: إنَّ ما ورد فی "تهذیب التهذیب" من استدراکات أو إضافات یمثِّل الصیغة النهائیة أو الحکم النهائی لما استدرکه أو صححه أو أضافه العلماء طیلة قرن کامل من العنایة بکتاب المزی "تهذیب الکمال"، فقد لخَّص الحافظ ابن حجر ما کُتب بعد "تهذیب الکمال" من کتبٍ متمِّمة له أو مستدرکة علیه.

أنَّ هذا الکتاب یُعدُّ أجودُ الکتبِ وأدقُّها بین الکتب التی عَملت على اختصار وتهذیب کتاب "تهذیب الکمال"، مع ما فیه من وضوح العبارة وسهولتها، مع البعد عن التحامل والتجریح الذی وقع فیه غیره.

یُعدُّ هذا الکتاب مع کتاب المزی من أهم وأجمع الکتب المؤلفة فی هذا الفن، حتى لا یکاد یستغنی عنهما أحد ممن یحتاج إلى ترجمة راوٍ من الرواة، بل لو أراد الباحث الاقتصار علیهما فی معرفة أحوال الرواة والحکم علیهم جرحًا وتعدیلاً لأمکن ذلک إلى حدٍّ ما، والله أعلم.

ترجمة الکتاب: (تقریب التهذیب)

اسم الکتاب:

نصَّ المؤلف على تسمیة الکتاب فی المقدمة فقال: وسمیته "تقریب التهذیب".

أی تقریب واختصار کتاب "تهذیب التهذیب"، وهذا الاسم هو الذی اشتهر به الکتاب، ولیس له اسمٌ آخر، إلا أنه یُطلق علیه اختصارًا اسم "التقریب".

موضوعه:

یبحث فیه عن أسماء الرجال و احوالهم و کناهم و القابهم ....

ترتیبه:

رتب الحافظ ابن حجر کتابه على النحو التالی:

1 -  رتَّبه على حروف المعجم بذکر أسماء الرجال من الألف إلى الیاء, لکن فی الألف بدأ بأحمد وفی المیم بدأ بمحمد لشرف الاسمین.

2 -  یذکر الکنى مرتبةً على حروف المعجم أیضًا.

3 - یذکر من نُسب إلى أبیه أو أمه أو جده أو عمه, مثل (ابن إسحاق)، و(ابنِ أبی أوفى). وذکر تحت هذا فصلاً فیمن قیل فیه ابن أخی فلان. مثل (ابن أخی الزهری). ثم تحت هذا الفصل فصلٌ فیمن قیل فیه ابن أم فلان, منهم الصحابی الجلیل (ابن أم مکتوم).

4 -  یذکر الأنساب من القبائل والبلاد والصنائع وغیر ذلک مثل (الإفریقی, الأنصاری, الحلوانی, الغزَّال, الورَّاق).

5 - ثم ذکر الألقاب مثل: الأحدب, الأزرق, الأعمش, الأعرج, الکوسج. ثم تحت هذا یذکر الکنى من الألقاب مثل: أبو الأحوص. ثم ذکر الأنساب من الألقاب مثل الزهری, الدورقی, التنیسی. ثم المبهمات مثل: إبراهیم النخعی عن خاله، فیوضح من خاله. ثم الکنى من المبهمات مثل: أبو إسحاق الهمدانی عن رجل عن سعد بن عبادة, أبو العشراء الدارمی عن أبیه, أبو الزبیر المکی عن ابن عم أبی هریرة عن أبی هریرة. یبیّن کل ذلک.

6 -  ثم أخیرًا ذکر النساء ورتب أسماءهن کما فعل فی أسماء الرجال.

کیفیة البحث فیه:

وقد قسَّم الحافظ ابن حجر الرواة إلى طبقات بحسب سنی وفیاتهم، وإلى مراتب بحسب حالهم من حیث الجرح والتعدیل، فقال فی المقدمة: وباعتبار ما ذکرت انحصر لی الکلام على أحوالهم فی اثنتی عشرة مرتبة، وحصر طبقاتهم فی اثنتی عشرة طبقة؛ فأما المراتب:

فأولها: الصحابة: فأصرِّح بذلک لشرفهم.

الثانیة: من أکِّد مدحه؛ إما بأفعل: کأوثق الناس، أو بتکریر الصفة لفظًا: کثقة ثقة، أو معنى: کثقة حافظ.

الثالثة: من أفرد بصفة، کثقة، أو متقن، أو ثبت، أو عدل.

الرابعة: من قصر عن درجة الثالثة قلیلا، وإلیه الإشارة: بصدوق، أو لا بأس به، أو لیس به بأس.

الخامسة: من قصر عن الرابعة قلیلا، وإلیه الإشارة بصدوق سیء الحفظ، أو صدوق یهم، أو له أوهام، أو یخطىء، أو تغیر بأخرة. ویلتحق بذلک من رمی بنوع من البدعة، کالتشیُّع والقدر، والنصب، والإرجاء، والتجهُّم، مع بیان الداعیة من غیره.

السادسة: من لیس له من الحدیث إلا القلیل، ولم یثبت فیه ما یترک حدیثه من أجله، وإلیه الإشارة بلفظ: مقبول، حیث یتابع، وإلا فلین الحدیث.

السابعة: من روى عنه أکثر من واحد ولم یوثق، وإلیه الإشارة بلفظ: مستور، أو مجهول الحال.

الثامنة: من لم یوجد فیه توثیق لمعتبر، ووجد فیه إطلاق الضعف، ولو لم یُفسَّر، وإلیه الإشارة بلفظ: ضعیف.

التاسعة: من لم یرو عنه غیر واحد، ولم یوثق، وإلیه الإشارة بلفظ: مجهول.

العاشرة: من لم یوثق البتة، وضُعِّف مع ذلک بقادح، وإلیه الإشارة: بمتروک، أو متروک الحدیث، أو واهی الحدیث، أو ساقط.

الحادیة عشرة: من اتهم بالکذب.

الثانیة عشرة: من أطلق علیه اسم الکذب، والوضع.

ثم قال المؤلف: وأما الطبقات:

فالأولى: الصحابة، على اختلاف مراتبهم، وتمییز من لیس له منهم إلا مجرد الرؤیة من غیره.

الثانیة: طبقة کبار التابعین، کابن المسیب، فإن کان مخضرمًا صرَّحتُ بذلک.

الثالثة: الطبقة الوسطى من التابعین، کالحسن وابن سیرین.

الرابعة: طبقة تلیها، جُلُّ روایتهم عن کبار التابعین، کالزهری وقتادة.

الخامسة: الطبقة الصغرى منهم، الذین رأوا الواحد والاثنین، ولم یثبت لبعضهم السماع من الصحابة، کالأعمش.

السادسة: طبقة عاصروا الخامسة، لکن لم یثبت لهم لقاء أحد من الصحابة، کابن جریج.

السابعة: کبار أتباع التابعین، کمالک والثوری.

الثامنة: الطبقة الوسطى منهم، کابن عیینة وابن علیة.

التاسعة: الطبقة الصغرى من أتباع التابعین: کیزید بن هارون، والشافعی، وأبی داود الطیالسی، وعبدالرزاق.

العاشرة: کبار الآخذین عن تبع الأتباع، ممن لم یلقَ التابعین، کأحمد بن حنبل.

الحادیة عشرة: الطبقة الوسطى من ذلک، کالذهلی والبخاری.

الطبقة الثانیة عشرة: صغار الآخذین عن تبع الأتباع، کالترمذی. وألحقتُ بها باقی شیوخ الأئمة الستة، الذین تأخَّرت وفاتهم قلیلا، کبعض شیوخ النسائی.

وذکرت وفاة من عرفتُ سنة وفاته منهم، فإن کان من الأولى والثانیة: فهم قبل المائة، وإن کان من الثالثة إلى آخر الثامنة: فهم بعد المائة، وإن کان من التاسعة إلى آخر الطبقات: فهم بعد المائتین، ومن ندَرَ عن ذلک بیَّنته.

قلت: وقد علَّق الشیخ أحمد شاکر رحمه الله على المراتب التی ذکرها المؤلف فقال: فما کان من الثانیة والثالثة، فحدیثه صحیح من الدرجة الأولى، وغالبه فی الصحیحین، وما کان من الدرجة الرابعة فحدیثه صحیح من الدرجة الثانیة، وهو الذی یحسِّنه الترمذی ویسکت علیه أبو داود، وما بعدها فمن المردود إلا إذا تعدَّدت طرقه، فما کان من الدرجة الخامسة والسادسة فیتقوَّى بذلک ویصیر حسنًا لغیره. وما کان من السابعة إلى آخرها فضعیف على اختلاف درجات الضعف؛ من المنکر إلى الموضوع.

منهجه:

یمکن الکلام عن منهج المؤلف من خلال النقاط التالیة:

1 - قدَّم المؤلف لکتابه بمقدمة بیَّن فیها سبب تألیفه للکتاب کما سبق، وطریقة اختصاره لکتابه "تهذیب التهذیب"، وذکر فیها شیئًا من منهجه.

2 - قسَّم المؤلف الرواة إلى طبقات، وحصر الکلام على الرواة فی مراتب کما سبق بیانه.

3 - ذکر المؤلف طریقته فی عرض ترجمة کل راو، فقال - رحمه الله -: .. وهی أنی أحکم على کلِّ شخصٍ منهم بحکم یشمل أصحّ ما قیل فیه، وَأَعْدَلَ ما وصف به بألخص عبارة وأخلص إشارة بحیث لا تزید کل ترجمته على سطرٍ واحدٍ غالبًا، یجمع اسم الرجل واسم أبیه وجده، ومنتهى أشهر نسبته ونسبه، وکنیته ولقبه، مع ضبط ما یُشْکل من ذلک بالحروف ثم صفته التی یَخْتص بها من جرح أو تعدیل، ثم التعریف بعصر کل راوٍ منهم بحیث یکون قائمًا مقام ما حذفته من ذکر شیوخه والرواة عنه، إلا من لا یؤمن لبسُه.

4 - کما سبق فی کلام المؤلف فإنه اعتنى بضبط ما یُشکل من أسماء الرواة وأنسابهم وکناهم بالحروف، مثال ذلک: عبدالله بن عاصم الحِمَّانی - بکسر المهملة وتشدید المیم -، أبو سعید البصری، صدوق من العاشرة ق. وفی هذا فائدة جلیلة کما ستأتی الإشارة إلیه.

5 - کر جمیع التراجم التی فی "تهذیب التهذیب" ولم یقتصر على تراجم رواة الکتب الستة کما فعل الذهبی فی "الکاشف"، کما رَتَّبَ التراجم على الترتیبِ نفسه الذی مشى علیه فی "التهذیب".

6 - استعمل الرموز التی ذکرها فی "تهذیب التهذیب" نفسها، إلا أنه زاد رمزًا وهو کلمة "تمییز"، وهی إشارةٌ إلى من لیست له روایة فی المصنفات التی هی موضوع الکتاب.

7 - زاد على "التهذیب" فصلاً فی آخر الکتاب یتعلق بِبَیَان المبهمات من النسوة على ترتیب من روى عنهن رجالاً ونساءً.

ممیزاته:

لهذا الکتاب منزلة کبیرة عند المشتغلین بصناعة الحدیث، ولقد استحوذت علیهم أحکامه بحیث صاروا یعتدون بالنتائج التی انتهى إلیها فی حق الرواة، وصار عامة المشتغلین بهذا الفن یکتفون بهذه الأحکام، بل کان ولا یزال کثیر من طلبة الدراسات العلیا فی هذا الفن یعتبرونه مرجعهم الأول ومصدرهم الأساس فی معرفة منزلة الرواة وأحکامهم من حیث الجرح والتعدیل، ولقد تمیَّز هذا الکتاب بمزایا کثیرة من أهمها:

1 - مکانة مؤلفه العلمیة المرموقة والتی لا تخفى على أحدٍ من أهل العلم وطلبته، وقیمة أی کتاب تزداد بعلو مکانة مؤلفه، کیف لا ومؤلفه حافظ عصره کما لا یخفى.

2 - أن هذا الکتاب یُمثِّل خلاصة جهود الحافظ ابن حجر فی علم الجرح والتعدیل، وآخر اجتهاداته، وقد فرغ من تألیفه عام (827 هـ) وظل یحرر فیه، وینقح فیه، ویضیف إلیه وینقص حتى عام (850 هـ) أی قبیل وفاته بعامین.

3 - ما سبق ذکره من اعتناء المؤلف بضبط ما یُشکل من الأسماء والکنى والأنساب بالحروف، وهو أمرٌ فی غایة الأهمیة، حیث أنه یختصر الوقت والجهد على الباحثین، فبدل من أن ینظر الراوی فی ترجمة الروای فی کتب التراجم وفی کتب الضبط معًا، یستطیع أن یکتفی بضبط اسم الروای من "التقریب" إذا ضاق علیه الوقت أو تقاصرت همته.

4 - سهولة تناول الکتاب والوصول إلى الترجمة فیه؛ بسبب ترتیبه على حروف المعجم بشکل دقیق، حتى أنه لا یحتاج إلى فهرس، بل هو نفسه کالفهرس لأسماء الرواة.

5 - ثناء العلماء على هذا الکتاب؛ ومن ذلک: أنه قد أثنى علیه تلمیذ المصنف السخاوی حیث قال: وهو عجیب الوضع, یشتمل على رجال "تهذیب الکمال", لا تزید الترجمة على سطر, یشتمل على اسم الراوی, وأشهر نسبه, وصفته من القبول, وعدمه, وبیان طبقته, مع ضبط ما یحتاج على ضبطه, من ذلک بالحروف, وهو فی مجلدة متوسطة.

النموذج من الکتاب:

1 - صورته علی شاشة الشاملة:

2 - نبذة من نصوص الکتاب :

1 - من اول الکتاب:

بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله الذی رفع بعض خلقه على بعض درجات، ومیز بین الخبیث والطیب الدلائل والسمات (الواضحات والبینات) ، وتفرد بالملک فإلیه منتهى الطلبات والغربات، وأشهد أن لا إله إلا الله وحده لا شریک له ذو الاسماء الحسین والصفات، الناقد البصیر لاخفی الخفیات، الحکم العدل، فلا یظلم مثقال ذرة ولا یخفی عنه مقدار ذلک فی الارض  والسموات.

وأشهد أن محمدا عبده ورسوله المبعوث بالایات البینات، والحجج النیرات، الامر بتنزیل الناس ما یلیق بهم من المنازل والمقامات، صلى الله وسلم علیه وعلى اله وصحبه الساگة الانجاب الکرماء الثقات.

أما بعد: فإنی لما فرغت من تهذیب " تهذیب الکمال فی أسماء الرجال " الذی جمعت فیه مقصود التهذیب، لحاظ عصره أبی الحجاج المزی ز من تمییز أحوال الرواة المذکورین فیه وضممت إلیه مقصود إکماله، للعلامة علاء الدین مغلطای، مقتضرا منه على ما اعتبرته علیه، وصححته، من مظانه، من بیان أحوالهم أیضا، وزدت علیهما فی کثیر من التراجم ما یتعجب من کثرته لدیهما، ویستغرب خفاؤه علیهما، وقع الکتاب المذکور من طلبة الفن موقعا حسنا، عند الممیز البصیر، إلا أنه طال إلى أن جاوز ثلث الاصل، " والثلث کثیر "، فالتمس منی بعض الاخوان أن أجرد له الاسماء خاصة، فلم أوثر ذلک لقلة جدواه على طالبی هذهالفن، ثم رأیت أن أجیبه إلى مسألته، وأسعفه بطلبته، على وجه یحصل مقصوده بالافادة، ویتضمن ....

2 – من آخر الکتاب:

مریم بنت إیاس عن بعض أزواج النبی صلى الله علیه وسلم لم أقف على اسمها س أم الحسن عمة غبطة عن جدتها عن عائشة لا أقف على اسمها وهی من الثالثة أم حکیم بنت أسید عن أمها عن أم سلمة لا أعرف أمها من الثالثة د أم سلمة قالت أبى ذلک سائر أزواج النبی صلى الله علیه وسلم هن من عدا عائشة وحفصة ت س ق أم عبد الحمید عن بعض بنات النبی صلى الله علیه وسلم لم أقف على اسمها وکلهن صحابیات د ت أم هشام والدة هشام بن زیاد عن فاطمة بنت الحسین لم اقف على اسمها لا تعرف من السادسة امرأة ربعی بن حراش عن عن اخت خذیفة هی فاطمة بنت الیمان واسم امرأة ربعی لا یحضرنی خالة إبراهیم بن میسرة عن امرأة صدق هی میمونة بنت کردم من صغار الصحابة والخالة ما عرفت اسمها امرأة قدمت البصرة فنزلت قصر بنی خلف کأنها أم عطیة أم ولد عبد الرحمن بن عوف عن أم سلمة لم أقف على اسمها د آخر الکتاب فرغ سوى ما أصلح فه بعد فی یوم الأربعاء رابع عشری جمادى الآخرة عام سبعة وعشرتین وثمانمائة ملخصه أحمد بن علی بن حجر حامدا مصلیا مسلما.

مصادر البحث:

1 - الضوء اللامع ، للسخاوی .

2 -  البدر الطالع ، للشوکانی.

3 - شذرات الذهب ، لابن العماد.

4 – کشف الظنون ، لحاجی خلیفه.

5 – تهذیب التهذیب ، لابن حجر.

6 – تقریب التهذیب ، لابن حجر.

و صلی الله علی خیر خلقه محمد و علی آله و اصحابه اجمعین.